PART III:   BAIBAL FINGKHAWI DAN

 

THUTHLUNGHLUN AN RAK FINKHAWM DAN THUANTHU

( OT, Canon)

 

A.     A pehzawm vivo mi kamsang pawl:

               Pathian in Isreal miphun hmangin leitlun thawn a pehtlaihnak hmuahhmuah cu Thuthlunghlun ah kamsang pawl rawngbawlnakin hmuhtheih asi. Pathian in catbang loin kamsang a nei ringring. Anmah pawl hmangin Pathian thu phuan cia mi siseh an ram le dinhmunih zirin a tulmi Pathian in a theihter mi siseh Israel pawlin an kilkhawi in an finkhawi ringring. Moses kha kamsang ca ngan hmaisa biktu a siih a cauk ngami pawl cu Pathian thawkkhummi asi tiah hmakhat teah Isreal pawlin an pom. (Moses nganmi cabu pawl tla cu Semtirnak, Suahhlannak, Puithiam Hnatuannak, Mipum Siarnak, le Daan peksalnak pawl tla an si). A cauk nganmi pawl rak dawng hmasatu Israel mipi pawlin Pathian thu asi tiah hmakhat teah an rak pomih a dung hnu ih kamsang pawl khalin Moses nganmi cu Pathian thu asi tiah an pomih an sim nawn sal theu. Joshua 1:7-8; 8:31-32), David ( I Siang. 2:3), Solomon ( I Siang. 8:53,56,61), Jeremiah (Jer.8:8); Daniel ( Dan.9:11,13); Ezara ( Aza.6:18); Nihemiah (Neh.13:1) le Malakhi ( Mal.4:4) pawlin an sim nawn sal theu ti kan hmu.

            Pathian in a sim vekin Moses in an nitin nun  khawsak danah a tul a  timi pawl kha a rak ngan thluh (Mipum 33:1-2). Moses ih thihnak thu (Daan.34) kha Joshua in a sunzawm, a ngan (Jossh.24:26). Joshua hnu ah kamsang Samuel, Nathan pawlin thu hla an run ngan vivo tikah Joshua ih hnatuan netnak pawl kha Joshua 24 nakah an ngan bet a si ding tiah an zum. Thuthentu, Ruth, I, II Samuel pawl khal anmai nganmi a si ding ( I San. 29:29). Jeremiah, Ahijah, Jehu, Iddo, Shemiah pawl hi I, II Siang pahrang cabu ngantu ding awm bik an si ( II San.9:29; 12:15; 13;22; 20:34). Cun I, II Sansiarnak kha Ezara in mawhphurhnak a nei tiin a lang ( II San.36:22-23; Eza.1:1-3).Cun Ezara le Nehemiah cu  bu hmaisa ( TH. (Origin) bu ahcun bukhat an rak si) ( Ezara.7:25-28; II Mai. 2:2:13). Kamsang dawtdawt pawlin TH. Cabu a dawtdawtin an nganih Semtirnak ihsin Nehemiah tiang thuanthu a dawtdawtin an ngan thluh. Cuticun kamsang pawl nganmi pawl cu pakhat hnu pakhat an rak pomih Pathian thu vekin an rak urhsun.

             Himi tikcu sungah hin hla (Poetical) bu nga pawlkhal ngan an si ( Job, Sam, Thufim, Thusimtu, Solomon hla). Cun a dang prophetic (sim lawknak) bu 17 pawl khal thlarau luahkhatmi kamsangpawlih nganmi an siih Pathian thawkkhumi vekin cadang (Scroll dang) lakah telh an si. An lenpi kamsang dang pawlin pakhtat le pakhat Pathian hnen ihsin an dawnmi thutak Pathian thu cu an theihsak aw in an pom sak aw ih an hlan ih Pathian thutak pawl khal an theiin an pom. Thuthimnakah, Ezakiel in Job a um thu a sim ( Eze.14:14,20); II Samuel  22 ihsin Sam 18 sungih thuanthu a ngan tel; Jeremiah in ( Jer.26:18) Maikhah (Maik.3:12) thu a la; Maikhah (4:1-3) in Isai ( 2-4)  ta asim sal; cutin paskhat le pakhat kamsang pawlin an Pathian thu an sim le an ngan mi an theih sak awk ih an simsawng ruangah ziang thu pawl hi Pathian thuthiang an si ti awlten theihtheinak an si.

 

B.      Cabu pawl thendan

TH. Cabu pawl hi phun dangdangah then an si:

 

1.      Thenhnih ah thendan:

            A tlangpi thu in (Thlungthar sungah ngan vek cun) "Daan le Kamsang" ( The Law and the Prophet) tiah an then ( Mth.5:17, 7:12; 11:13; 22:40; Lk.16:16,17; Jn. 10:45; Dung.13:15; 24:14; 28:23; Rom.3:21), asilole 'Moses le Kamsang' (Moses and prophet) tiah an ti (Lk.16:29, 31; 24:27; 44; Dung.28:23). Cun hmun hrekkhat ahcun TH pumhlum hi "Daan" (Law) tiah an sim ( Jn.10:34; 15:25; I Kor.14:21). Daan ahcun Moses ih cabu 5 ( Semtirnak, Suahlannak, Puithiam Hnatuan, Mipum Siarnak, Daan pek salnak) ti pawl an telih Kamsang ahcun a tang mi bu 19 pawl an tel. Tui hlan reipi ah TH hi bu 24 lawng a rak um. ( Ziangah tile, Minor prophet (Kamsang nauta) pawl kha bu khat vekah  an rak ret. Cuvek thotho in I, II Samuel; I, II Siangpahrang; I, II Sansiarnak; Ezara le Nehemiah pawl hi bukhat fingfingah ret an rak si. Cuti asilole bu 22 ah an rak ret khawm ( Ruth cabu kha Thuthentu ah an rak komih , Tah Hlla cabu  kha Jeremiah bu ah kom an rak si. Eusebius (AD 325) cun Hebrew Baibal bu 22 a um a ti. Jerome cun bu 22 lole 24 a rak um a ti. Origen (AD. 250) cun bu 22 um a ti. Tertulian (AD.200) cun bu 24,  Melito (AD.170) cun bu 22, Josephus cun bu 22, Talmud cun bu 24. Cuticun an bu siardan a rak bang aw lo cio. Ziangruangah tile bu khat ah an kommi le komdan cio a rak bang awk lo ruangah asi. Ziangkhal sisehla bu 22 maw 24 khalin an siar a si khallen TH an neihmi cu tui kan neihmi bu 39 thotho a si.

 

2.      Thenthum ih thendan

            Hebrew pawlin an Thuthiang kha phunthumah an then. Daan (Law, Torah); Kamsang ( the Prophet, Nebiim); le Ca ngan ( Writing, Ketubim) pawl an si. Himi phunthum an thennak mi Apocryphal, Ecclesiasticus timi ah BC132 ihsin kan hmu thei. Zesu in phunthum ih thenmi hi a pom a si thei men, "...Moses Daan, Kamsang le Sam sungah an nganmi " tiah a ti (Lk.24:44). Babylonian Talmud cun himi phunthum thendan hi a rak sim. Daan bu 5, Kamsang bu 8, Ca ngan bu 11 tiah an then. Cuticun himi phunthum ih thendan hi BC. 200 lai ihsin kan hmuh thei mi a siih  AD 400 lai khalah pommi a si. Cuticun Hebrew Baibal cu a hnuailam vekin then a si.

 

    i)  Daan/the Law/ Torah 

 Semtirnak, Suahlannak, Puithiam Hnatuan, Mipum Siarnak, Daan pek salnak,

   ii)  Kamsang/Nebim/ the Prophet

            Kamsang hmaisa ( Former prophet) Joshua, Thuthentu, Samuel, Siangpahrang, Kamsang neta (Latter prophet) Isaiah, Jeremiah, Ezekial, le kamsang fate 12.

  iii) Ca ngan/ Ketubim/ Writing

            a) Hla bu pawl: Hla, Sam, Job, Thufim

            b) Cazual pa nga ( Five rolls)- Hla, Ruth, Tah Hla, Thu simtu, Esthar,

            c) Thuanthu bu: Ezara, Nehemiah, Sansiarnak

            Kum zabi pakhatnak ih Jews mi thuanthu lam thiam Josephus cun hitin a sim, "Thuthiang kan pomdan thu ah ngaihdan bang aw lo hnuaihni a um. Asinan bu 22 kan nei ti cu a fiang. Cu pawl cu Pathian thawkkhummi lole Pathian hnen ihsin a ra mi an si. Pa nga cu Moses ih ngan mi an si ih, Daan tiah kan ko. A cabu sungah milai thuanthu thawn ngan mi a si. Moses ih thih hnu ihsin Persian lal Artaxerxes ih san tiang kamsang dang pawlih ngan mi cabu pawl kha a zaten bu 13 a um. Cuitlunah Patian thangthatnak hlabu bu li a umih milai nuntudan thu thawn ngan mi an si" tiah a ti.

            Josephus hin midangin Baibal cabu pawl an tthen dan thawn a bang aw loin a tthenih, a hmaisa bikah Moses ih nganmi cabu, danbu pa nga kha phunkhat ah a ret. Apahnihnak ah bu 13 le  a dang buli (Sam, Thufim, Thusimtu, le Solomon Hla) pawl kha phunkhat ah a tthen. Josephus in autography sungih a ngandan cun lal Titus in thuthianghlim ngannak caphek (scroll) pawl kha a hnenah a pek thu a ngan. Cucu a dik a si achun Josephus ih simmi pawl hi a dik zet tiah kan pom thei ding.

            Himi Thuthiang phunthum ih tthen dan hi liberal Pathian thu thiam pawlin an la ih Thuthlunghlun pawl hi voithum finkhawm (tehfung thawn teh) mi a si tiah an ti. Daan (law) pawl kha BC 400 hrangah, Ca ngan (writing) pawl kha BC. 200-AD 90 ah finkhawm theh an si tiah an sim. Goodspeed (1871-1962), Chicago University ih Thuthlungthar zirhtu cun hitin a sim, "Jews pawl Thuthiangih tthenthumnak (writing) pawl kha Khrih a thih hnu kum zabi pakhatnak cemzawng tiangah felfai zetin tthen a rak si hrih lo. Asinan Jamnia khau ah Jews pawl synod( khawmpi) ah felten tthenfel a rak si" tiah a sim.

            Asinan hitin an simmi pawl hi Thuthiang sungah zianghman hmuh theimi kan nei lo. Kamsang pawl ca ngan mi pawl cu Pathian thu a sizia mipi pawlin hmakhat teah an thei lohli ttheu a si ti cu thuthiang sungah kan hmu thei. (Thutthimnakah, Suah.24:3,7). Cuticun zumtu pawlin Pathian thu ngan mi pawl cu felfaiten kilkhawi an si (Daan.31:24-26; Jos. 1:8; 24:26). Curuangah, Pathian thu ngan mi pawl hi mipi in an ntheihthiam hlanah a phunphun in rak tthendarh an si lo. Kamsang pawlin mipi hnen an thlenpi ve ten mipi in Pathian tawkkhum mi a sizia thei in an kilkhawi ttheu sawn asi. Pathian thuthianghlim pawl an rak tthen tikah Pathian sinak a danglam ruangah an tthen si loin a hmangtu pawlih theih awlnak ding hrangah an tthen men mi a si ih ziangtin an tthen khal asile a sungih thu um pawl cu an bang aw thotho. Thuthlunghlun an tthendan hrekkhat pawl kan zoh hnik pei.

 

3)  Tthendan thuanthu

i)        Septuagent (LXX)

Alexandria khua, Egypt (BC, 250-150) ah Hebru Baibal ihsin Greek ttongah lehmi a si. Cule anmah an duhdan in Thuthlunghlun bu tthen dan cu an tthen hai mi a si. Bruce cun, Septuagent ah Hebru Baibal an tthendan hi khua hlan ihsin Hebru pawlin an rak tthendan thawn a mil aw bik ding tiah a ti.

ii)      Dead Sea Scroll ( Tipi thi caphek-Tipi thi ah an sarmi Jews pawl Baibal ngannak caphek . BC-250-AD 68).

Himi caphek sungah cun Thuthlunghlun pawl hi Moses ngan mi tiah le Kamsang nganmi tiah phunhnih ah an tthen ih phunthum ih tthen a um lo.Harris in Qumran thu a ngannakah "Thuthlunghlun cabu pawl hi a phunphun in rak tthen an si lo". Curuangah Qumran a rak nei tu pawl cun Thuthlunghlun cabu pawl hi tthenhnih le tthenthum ah an rak tthen lo a si ti a fiang.

iii)    Josephus cun, a hmaisa ah kan sim zo vekin, Hebru Baibal pawl hi tulai ah kan tthendan vekin a rak tthen lo. Amai san laiih minung pawl in an tthen dan vekin a tthen ve a si bik in a lang.

iv)    Kum zabi pakhatnak ihsin pathumnak karlakih Pathian thuthiam pawlin Hebru Baibal hi tthendan a phunphun in an rak tthen. Josephus (AD. Pakhatnak), Melito (AD170), Origen (AD 250), Eusebius (AD.325) pawl hin Hebru Baibal cu bu 22 ah an rak tthen.

             Septuagent le Dead Sea Scroll (Tipi thi caphek) sungah kan hmuh thei vekin Thuthlunghlun Baibal cabu pawl hi BC kum zabi pahnih hlan ihsin felfai zetin finkhawm, kilkhawi le kenkawh mi an si ti fiangzetin kan sim thei. Lk.11:49-51 ah Zesu in thu a sim tikah Abel ihsin Zachariah tiang Pathian palai martar tuartu pawl thu a simih Thuthiangin a simmi martar tuartu pawl thu cu a dik asi ti a langternak asi tiin kan thei thei. Curuangah Thuthlunghlun sanlai ih Baibal an rak neihmi cu Pathian thutak tiah an pom asi ti a lang. Abel ih thih thu cu Semtirnak bu sungah ngan a siih Zachariah ih thih thu cu Thuthlunghlun sungah martar tuar neta bik kamsang hmin ngan mi a si. Zechariah ih thih thu cu Thuthlunghlun bu neta bik II Sansiarnak bu sungah ngan a si. Curuangah Zesu in thu a sim tikah Thuthlunhlun cabu hmaisa bik Semtirnak ihsin a neta bik Malachi thu tiang a sim asi tin kan sim thei.

             Geiser le Nix in an sim dan ahcun Thuthlunghlun bu pawl cu BC 400 hlan ah finkkhawm thluh a siih BC. 200 hrawngah Daan (Law), Kamsang (Prophet) le Ca ngan (writing) tiah  phunthum ah an then lehsal mi asi tiah an ti. Thhenthum ah an tthensalnak cu Jews pawlin an zirh awknak ah awlsam deuh dingin an tthen mi asi. A hmaisa ah nitin nun khawsak dan thawn a pehper aw mi Daan bu pawl, Thuanthu bu pawl le thuanthu a si lo mi Kamsang pawl ca ngan mi bu tiah an tthen.

 

v)      Jamnia Council (AD.90)

               Jerusalem a siat hnu, AD. 90 ah Jews hruaitu ( Rabi) pawlin Jamnia ah tawng aw khawm in an sakhua biaknak lam thu reltlang dingin Rom kumpi hnenah sialnak an la. Jerusalem biak inn pi a um nawn lo ruangah Jews pawl raithawinak khal a tawp ih an sakhua nak khal a danglam vivo. An tawn awk khawmnak ih an thutlangpi bik cu Baibal finkhawm ding asi. Thufim, Thusimtu, Solomon Hla le Esthar cabu pawl kha Jews thuanthu thei tuk lemlo tu pawlin Pathian thawkkhum mi a si maw si lo tiah an ringhlel ih cucu an tawn awkkhawm nakah an rel khawm.  Hi mi cabu pawl hi a rak dawng hmaisatu pawlin Pathian thawkkhummi asi tiah an rak pom zo mi asi. Cucu AD kum zabi pakhatnak hrawngah mi hrekkhat in an ringhlel sal. Thufim 26:4 le 26: 5 nak hi an kalh aw asi an ti. Cui tlunah Thusimtu cabu sungah ziangkim thil a tthatlonak lam lawnglawng in simmi a um tikah Pathian thawkkhummi asilo ding tiah an ring hlel. Cun Solomon hla kha fala le tlangval ngai awknak hla asi tikah Pathian thawkkhum mi asilo ding tiah an ring hlel fawn. Cun Esther cabu sungah Pathian hmin voikhat hman nganmi a um lo ruangah Pathian thawkhummi asilo ding tiah an ring hlel.  Curuangah Jamnia ah an tawn awk khawm hnuah an rel khawmih ziang cabu pawl kha Pathian thawkkhum mi Pathian thu asi ding timi an nemhnget. Cule an sakhua nak lam hruaitu pawlin Thuthianghlim vekin zianghman rinhlelhnak um nawn lo dingin thu an suah. A dang zawngin sim asile, cui tawn awkkhawmnak (council) ah BC san lai ihsin Jews pawlin Pathian thawkkhum mi thuthianghlim vekin an rak hman mi cabu pawl kha Thlarau Thianghlim bawmnakin a sinak vekin an theithei ih anmai biaknak lam hruaitu Thuthianghlim asi tiah an nemhnget bet.

 

THUTHLUNGTHAR AN RAK FINKHAWM DAN THUANTHU

( NT, Canon)

 

A.     Grik Cabu ( Manuscript pawl)

        Khrih dungthlun pawlin kutin nganmi Thuthianghlim pawl kha kawhhran tinah siar theih dingin  kawpi an rak tuah vivo ih kawhhran tin in khawm awknak hmuntinah an rak siar ttheu. Cui hnu ah ken sukso le fingkhawi a awlsam deuh mi 'Papyrus' timi caphek parah an rak ngan sawng vivo.  Cui caphek pawl cu boruak ttha lo a tuar thei lo zet (II Jn.12).  Kawhhran thawk pek ihsin AD kum zabi 15  tiang milai kutin anrak ngan sawng vivo. Kum zabi 15 hnu lam lawngin Baibal Thuthianghlim cu khawlin an rak ngan sawng vivo thei. Cutin kutin an rak ngan sawng vivo tikah cafang ngan sual le cawn sual mi um loin rak tuah a harsa zet. Asinan hlanlaiih Grik ttonngin an nganmi pawl hmuh thei mi a um laiih an ngan swngnakah an sual mi tete remsal theih asi. Cuticun Thuthlungthar cu kawpi tampi tuah sawng vivo asinan  kum zabi pahnih hrawngah Grik ttongin nganmi caphek pawl ( a hrek cu a tthen a lang lawng kan hmu thei) kan hmu thei ih Dungthluntu pawl rak nganmi thawn a dang aw lo ding tiah kan ti thei. (Grik ttongin nganmi Baibal caphek cu 5366 lai hmuh ding a um). Bruce in hitin asim "Leitlunah Baibal ca tlukin khua hlan ca (Original kawpy) hmuh thei mi kan nei lo." Cui Baibal Grik caphek pawl cu a tlangpi thu in phunthum ah an tthen.  Cupawl cu ziangvek an si ti kan zoh hnik pei.

 

1.      PAPYRI

                 Thuthlunghlun san lai ahcun ca ngannakah savun ih tuahmi a tlangpi thu in an rak hmang nan Thuthlungthar san ahcun Papyri hi a thlangpi thu in ca ngannakah an rak hmang. Papyri hi Egypt ram Nile tiva kiangih a um mi Papyrus hridai ihsin an tuah mi a siih Egypt ramah kum 3000 BC lai ihsin an rak hman mi asi. (An tuah dan cu, Papyrus hri pawl kha pherphiar vekin an phiar hnu ah an sut bek ih nisa lakah an pho hnu ah a hri thling pawlin a tinal ih caphek vekin nal zenzi ten a suak).  Cule Egypt ram ihsin ram inhnen pawl khalin an run cawng vivo ih Grik le Rome ram pawl khalin can ngannak hmanrua ah an run hmang ciam co. Metzger in hitin a sim:

" Grik le Rome ram pawl ahcun ca an ngan tikah Papyri lole savun ih tuah mi pawl parah an ngan ttheu. Cun a hrek cun Papyri pawl kha an thitkom ih cabu vek tla in an tuah hnuah a lenglam in tuamtu an tuah. A tlangpi thu in Grik cazial pawl hi pi 35 (feet) hrawng a sau. Cauk pakhat ah tuah dingmi pawl kha cazual pakhatah ngan asi ttheu."

              Cazual hman tikah a siartu pawl hrangah a awlsam zet.  Khatlam le khatlamah a zial theih ih casiartu in ca siar phah in a kut khatlam in a kau vivo ih a kut khatlam in a zial phahphah a ttul.  Cutikah zumtu pawlin Thuthianghlim an siar tikah an duhnak catlang kha awlsam ten hawl a theih lo ti an hmuhsuak tikah cazial kha a phekphek in an tuah ih tui kan hmanmi cabu vekin an tuah thawk. Cutikah an duh nak catlang kha awlsam ten an kau thei ih casiartu hrangah a awlsam zet.  Cumi cabu vekin an tuahmi cu Codex form tiah an ko.  A hlan ih an hman mi cazual hnakin a tthatnak tampi an hmu suak. a) Thutthimnakah, Thuthangttha buli pawl kha hmunkhatah a ngan kawp theihih cabu pakhat vekin a tuah theih. Cuvek thotho in Paul cakuat pawl kha hmunkhatah ngan in cabu pakhat vekin a tuah theih. An duh zatzat kha bukhat sungah an ret theiih bukhat sungah an telh duh zatzat kha tuah theih asi. Cuitlunah phek khatlam le khatlamah ngan a theih ih cabu man a awl tlunah a ken le ret khal a awlsam deuh. Cuvekin cabu phun (Codex Form) kha Grik Khristian pawlin an duh zetih Jews pawlin Synagogue ah an hmanmi Thuthlunghlun cazual (Roll-form) pawl lak ihsin thleidan a awlsam ruangah an duh zet fawn.

        Papyrus catlep pawl cu a tlek awl zetih tuah a harsat ruangah Grik catlap pawl malte lawng hmuh ding a um. Grik ttongin nganmi ca pawl kan hmuh thei mi cu a tlangpi thu in phun 88 lawng a um. Hi pawl hi a rei bik ca ngan mi kan hmuh thei mi an si, tui hlan kum zakhat (100) sungah Egypt ramah hmuhsuak sal mi an an si.  Egypt pawl hin ca thupi pawl hi an hlawn dah loih ttha zetin an kilkhawi ttheu ruangah Egypt ram ihsin a tam bik cu hmuhsuak sal an si. Asinan, Papyri pawl hi an tlek hnuaihni ih a tlek pawl cu rem khawm hnu lawngah siar theih mi tla an si. Cun a hrekkhat cu famkim deuh in a um lai mi khal an um.

               Curuangah Papyri pawl cu hminsinnak "P" timi an nganih cu mi tlun te ah number an nganih Baibal lehthar mi pawlin an hman tikah hminsinnak thawn an ngan tel ttheu. Revised Standard Version, New American Standard Bible, le New International Version pawl hi Grik tongin nganmi bu ( Original Text) pawl ihsin an leh mi an si.

 

 

a.       P52, John Rylands Fragment (AD.110-125)

              Himi Papyrus parih nganmi fate (21/2 by 3 1/2 ft.) hi tulai san Thuthlungthar nganmi kan hmuhmi lakah a rei bik, khua hlan ta bik asi. Himi catlep fate ah cang 5, John 8:31-33, 37-38 tiang a um. Himi catlep hi a fate zet nan hlanlai ihsin a rak umnak hmun le tikcu in theihter ruangah a thupi zet. Egypt ramah kum 1920 ah an hmuh suak mi a siih Mirang ram (England), Machester ih John Rylands Library ah tu tiang an ret. AD. 100 ihsin 125 karlak hrawngah an nganmi asi tiah an zum.

b.      P45, P46,  P47, Chester Beaty Papyri (200-250)

             Keiro ih Chester Beaty pawlin kum 1930 hrawngah Egypt ram ihsin an lei mi Papyri catlep pathum a si. Thuthlungthar papyri an hmuhsuak mi lakah a thupi bik an si tiah an ti. Dublin ih Beaty Museum ah a tutiang an ret lai.

 P45 cu hnah 220 a ummih  (10/8 inches) hnah sawmthum in tuah mi a si. A sung thu um pawl cu hnahhnih - Mathew, Hnahruk - Mark, Hnah sarih-Luke, Hnahhnih-John, hnah hleithum - Dungthluntu pawl tuahnak tlan an si.

P46 ahhin tlap 86 a umih hnah 104 in tuah mi a si. (Hnahkhat ah 11 by 61/2 a hlai) A sungthu pawl cu a hnuailam vekin an si. Roman, Hebrew, I & II Korintian, Ephesian, Kalatian, Philipian, Kolosian, I & II Theosolonika tla an si. Kum 200 AD hrawngih ngansawng mi vekin a langih P45 hnakin a rei deuh in a lang.

P47 hi Thupuan hnah 10 lai ngan mi a siih ( a hlailam inchi 9 1/2 le 5 1/2 hawng a si). P45 vekin P47 khal kum 250 AD hrawngih ngansawngmi vekin a lang.

 

c.       P66, P72, P75 Bobmer Papyri (175-300)

        A hmin hi a cazual neitu Geneva ih Martin Bodmer hmin lakih an sak mi a si. Hi khal hi Egypt ram ihsin lei mi an siih Thuthlungthar ah a thupi zetmi an si. P66 papyri hi Grik Thuthlungthar ahcun a rei lam pakhat asi ve. A zaten hnah 104 lai asi ih John (1:1-6:11; 6:35b-14:26) pawl a um. Cuithlunah a belcawng hnah 40 lai a tel. P72 hi kum zabi pali hrawng ihta a si ih I & II Piter le Jude pawl kawpi hmuh hmaisa bikmi an si. P76 cu Luke kawpi reibik le John kawpi reibik lakah pakhat a si.

 

2. UNCIALS  

            Grik Baible catlap lakah a pahnihnak pawl cu savun ih tuah mi catlap (parchment, vellum) asi. Kawhhran pawlin savun hmangin Thuthianghlim an ngannak cu AD kum zabi pali ihsin pakua tiang kar lakah asi.

            Savun ih tuah mi cathlap pawl kha mipi in an hmang thawk vivo. Ziangruangah tile papyrus pawl cu a tuah a harsa ih a siat awl fawn, savun cu  a tang sawn deldel asi. Savun ih tuahmi asi. Savun ih tuahmi par ahcun cangantu pawlin a phek lehlam le lehlam ah an ngan thei. Papyri cu a tlangpi thu in phek lehlam lawngah an ngan theu.

Savun parih ca ngan mi pawl cu tulai sanah a tlangpi thu in phunhnih in an then. Metzger in hitin a sim.

             Atlangpi thu in ca an ngan tikah phunhnih in an ngan. Pakhat cu nitin hmanmi, hmanlangpi ca a siih 'cursive' asilole 'running' (kut ngan rang kan ti men ding kan theihthiam thei nak dingah) tiah an ko. 'Running' lole 'Cursive'-Hmanlang ca cu nitin cakuat, hnatuan hminsinnak le hmanlang pawlah an hmang. Cun a dang pakhat cu, cabu an suah tikah kut ngan mawi deuh in an nganih ngandaan pa-ngai an nei. Cumi cu 'Uncial' tiah an ko. Uncial cangan daan ahcun cafang pakhat le pakhat a dai aw loih tui cafang tumpi kan ngan daan vek deuh a si. Asinan kum zabi pakua (9) hrawng ihsin cabu tuahnak  ah an hmanmi kutngan phun khat a suak salih cucu minuscules tiah an ko. Cuticun, cursive cafang pawl hmangin cangan daan cu Grik ca hmang an mal vivo. Cuticun Grik ca ah cursive, minuscules pawl cu a neta  ah a suak mi le hmanmi an si ih uncial pawl cu a hmaisa le hlanlai ta ah a cang.

        Cuticun Grik tongin savun ah an nganmi Baibal cathlap pawl cu Grik  uncial pawl cafang hmangin nganmi an si. Cule uncial ca pawl cu ca an ngan hlan ah Arabic number pawl an ngan hmaisa ih cui hnu ah ca an ngan thawk theu ruangah theih le hminsin a awlzet.

 

a.       01, Codex Sinaiticus (AD. 340)

              Himi ca pawl hi Constantine Tischendorf in 1853 Sinai tlang hnuai ih St.Catherine tlawng umnak hmun ah a sar mi a si, cumi thlawng cun Russian Czar hnenah laksawng vekin a rak pek ih, Soviet kumpi in 1933 ah Mirang (Britist) hnenah a rak zuar sal mi asi. Cule a tuah cui ca cu  Mirang Museum ah a um. A dikzet ih hrelhmi a neih mal ruangah tuini ah cui ca cu Greek cathlap hmuhsuak mi lakah hmantlak bik pakhat asi. Culawng hman si loin, Codex Sinaiticus hi Grik uncial ca in Thuthlungthar a zaten a ummi umsun asi. Himi ca sungah Thuthlunghlun Septuagint sungta khal a hrek tluk a telve. Cun Barnabas ih cakuat le Spepherd of Herman lak ihsin a tel mi a um ve. Grik uncial in nganmi a siih phek 3641 1/2 a um…13 1/2 12 14 inches kau le sau a si). Ca hmai pakhat ah column pali ah then a si ih column pakhat ah 2 1/2 inches cio a kau. Caphek hi savun in tha zet in tuah mi asi.

b.      02, A, Codex Alexandrinus (450 AD).

              Himi codex hi kum 1627 ah mirang ramah an rak keng ih mirang ram Musium ah an ret. Himi codex ahhin Thuthlunghlun hmuahhmuah (hnahra siar lo), le Thuthangthar hmuahhmuah (hnah 25 siar lo) cu tui kan hmanmi Baible thu pawl a kim thluh.

c.       03, B, Codex Vaticanus (ca. 325-350)

      Codex Vaticanus hi Thuthlungthar savun parih nganmi a hlun bik pakhat asi. A hmin ah an telh vekin Rome ramih Vatican Library ah kum 1475 ihsin an ret ih cumi hnu kum zali hnu lawngah thiamsang filawr pawlih zir awknak ah hman an siang. Septuagint Thuthlungthlun le Thuthlungthar tamsawn cu a telthluh. Semtirnak sungih bung 46, Sam number 30, Pastoral cakuat hrekkhat le Hebrew Bung 9:14 ihsin hnu lam pawl a tel nawn lo.

 

Minuscules

          Hihi kutngan kawi ih ngaimi an si. Cursives cangan mi pawl hi 2,800 thluk ah then a si. Asinan, a nithla an nganmi hi kum zabi pakua ihsin hleiruk karlak sung lawng si thei in a lang. Asinan cursive pawl hin kan thuthlungthar sungah    tampi telh asi.

Ewert in a sim dam cu:

           Uncial canganmi pawl hnakin minuscule canganmi pawl hi a tlai, lehhnu ih nganmi an si. Ca ngan hmaisa mi pawl hi a neta pawl hnakin a dik deuh in le a man a nei deuh ding tiah a tlangpi thu in ruah mi an si. Lehhnu ih canganmi pawl cu hlan lai ih ca nganmi pawl ihsin ngan sawng mi an si ih hlanlai ih ca ngan pawl hi a dik sawn ding tiah ruah mi an si. Grik tongih nganmi ca (Baibal) pawl hi phunthum in man an nei zet, Thuthlungthar a dik le diklo le khuimi a dikbik ti zohfiangnak dingah hman an si thluh. Papyri, uncial le miniscules pawl tha ten zohkhawm ih khaikhin hnu ahcun Dungthluntu pawl nganmi cathianghlim pawl hi khuimi a dik in a thawk ih nganmi a si ding ti theihtheih nak dingah hlanlai ca nganmi pawl kan zoh ih kan khaikhin tikah a hram thawk ih Thuthiang nganmi pawl porhsuak theih asi. Thuthianghlim an ngan sawngnakah cafang ngan sual mi tete a um nan Grik tongih ngami ca 5000 tluk lai a ummi khaikhinnak in Dungthluntu pawlih rak nganmi thuthianghlim cun ziang thu bik a sim ih ziangvekin rak ngan a si ti thutak cu zingzawi theih asi.

 

 

B.     Text neta pawl: Bu neta pawl

1.      Receivd text (textus Receptus)

“Thuthiang pawl hi an ngan thawk ihsin kum zabi 16 tiangah kutngan (manuscript form) in a rak umih kutngan in ngan sawng vivo mi asi ruangah bu khat le bu khat cafang bangawk lonak tete a um. Asinan, Kawhhran dinsal nak (reformation) ihsin thawk in Baibal cu khawlsutmi in suah asi. Curuangah bu tampi ah suah asi khal len cafang bang aw zetin a suak thei.

            Dutch thiamsang (scholar), Erasmus in kum 1516 ah Grik tongih khawl sut Thuthlungthar cu a suah ih mi tampi lei theih in zuar asi.

            Stephanus tiah theihmi Estiene le Theodore Beza pawlin an suah bet sal ih cu pawl cu a tlangpi thu in Received Text a silole Textus Receptus tiah theih asi. Eramus in Grik tongin Thuthlungthar khawl sut a suahmi pawl kha kumzabi 12 hrawngih ngan sawng mi pawl kha a hmang thlangpi bik in a lang. A rei bik text a hmanmi cu kum zabi pahra (10) hrawngih ta minuscule tiih kawh mi asi. Asianan, cumi cabu sungta hman cu malte lawng a hmang.

            Metzger in hitin a sim; Erasmus ih Thuthangthar suah mi hi King James lettu in an tansan le an hman bikmi asi ih kum 1881 hlanah Protestant pawlin an tansan le an hman bikmi asi. Curuangah Textus Receptus tiah kawhmi Erasmus ih Thuthlungthar khawlin a rak sutmi hi text a hmanmi pawl kha lehhnu ta (kum zabi 12 hnu ta) a hman ruangah Grik ca nganmi (Thuthiang nganmi dang pawl) thawn khaikhin tikah ca ngan daanah  rin um tawk lonak tete a um thei.

2.      Westcott-Hort Text

Cutivek dinhmun ruangah scholar (thiamsang) pawlin Grik tongih nganmi Thuthlungthar bu hlun pawl kha thaten an zir thawk ih khuimi a dikbik ding tiah an zoh hliah sal ciamco.

Metzger cun hitin a sim.

            “Thuthlungthar a dik maw dik lo tiah an hliakhlainak (textual criticism) thuanthu ahcun thiamsang pawlin Greek cabu hlun pawl le nganmi dangdang le kawhhran pupa pawlih simmi pawl an zoh hliahsal nak asi. Cuticun Thuthangthar zoh hliahnak dingah Europe ram le ni suahnak lam ramthenah laibarary le Musiam pawl tla thiamsang pawlin an din. Asinan, himi kumzabi sungah thiamsang (scholar) tamsawn in a famkim lo zet nan Erasmus ih khawlsut mi Thuthangthar kha suah nawn sal dingah an rak lungkim.”

            Textus Receptus a suah ihsin kim 1700 hnu lam tiang Greek Baibal suahmi kha sawiselnak a rak um hnuaihni ih an mah te cio Greek cauk hlun pawl an zirnak vek cio in an mah te a dangdang in an suah cio. Asinan hminsin tlak le a dik bik ding tiah pommi cu kim 1881 ah Cambridge ih scholar (thiamsang fillawr) pahhnih, B.F.Westcott le F.J.A. Hort in an ruak suah. Cauk hlun pawl kha a phun then a theih asi tiah an ti. Kawhhran pupa hmunkhat ihsin a rak suak mi cauk pawl cun bang awk nak te an nei deuh in a lang an ti.

Carson in hitin a simbet;

            Greek tongih suahmi pawl kha a phun then theih an si, phunkhat cio cun famkim lonak le hawi zawn lonak bang aw an neiih an rak suahdan le kilven an si daan khal bang aw an si. (Text type) Bu hlun phunkhat hnu phunkhat cu kut ih ngan sawng mi an si vekin pakhat cio kha khuimi phun ih tel mi asi ti theihtheih le thleidan theih an si. Asinan cu lakah a rawi aw mi cu thil um thei mi asi.

            Westcott le Hort in a tlangpi thu in Greek cabu pawl kha phunli ah then theih an si tiah an ti. Syrian, Western, Alexandrian le Neutral tiah an ko. Cule, thiamsang dang pawlin hmin dang an saksal ih Alexandrian, Eastern, western le Byzatine tiah an ti. Alexandrian text (bu) pawl hi rin umbik le a dikbik asi ding tiah an ruat deuh. Ziangahah tile hlanlai buhlun pawl- uncial pawl (codex Vatican, codex Sinaiticus le codex Alexandrinus) le minuscules hrekkhat pawlin an betbawm (support). Byzantine bu (text) pawl hi a dang thlukin dinhmun tha a nei lo. Ziangah tile a nithla a tlai deuh thlukin dinhmun tha a nei lo. Ziangah tile a nithla a thlai deuh ruangah. Kum zabi 300 le 400 karlak hrawngih suak an si tiah an ti. A thlaihnu ah tuahmi asinan, Greek tong hmang Khristian pawlih hman thlangpi bikmi le Textus Receptus khalah an run hmanmi bikah a cang.

            Westcott-Hort ih tuahmi cu lehnuta a si nan hlanta Textus Receptus kha a run neh ih mi tampi hman mi ah a rung cang. Himi scholar pawl hin Alexandrian ih Text (bu) pawl kha an rak ngaina ih Codex Vatican le Sinaiticus khal kha Thuthangthar ah siar ding an si tiah an ti. Curuangah Westcott-Hort san hnu lamih Greek Baibal suahmi pawl cu Byzantine bu pawl hmang ih tuahmi Textus Receptus thawn an dang aw zet.

            Bible hlun pawl lak ihsin tongfang le cathluan bang aw lo pawl lak ihsin a dikbik dingih ruahmi an hrildan tlangpi cu a hnuai lam vekin asi.

 

3.      Electic Metho (Thlankhawm daan)

           Tulai, santhar thiamsang (scholar) pawlin Baibal an leh tikah hlanlai bu hlun pi pakhatkhat kha hmang men loin bu dangdang kha an zohkhawm ih a tha bik dingin an let theu. Westcott le Hort in an rak tuah vekin an hmanmi bu sung ta lawng siloin bu dangdang sung ihsin zohkhawmin Bible an let theu. Cuticun Baibal sungah an ngan daan sung ihsin zoh khawm in a dikbik le Pathian thu in a simmi bik kha theihsuak thei dingah an zuam in an tuah suak theu. A thlangpi thu in an zoh tikah an theih fiang theinak thu pahnih in a then theih:

a. Lenglam theihtheinak

            Himi thu ah a hnuailam vek pawl hi a thupi

1.      Ca nganmi pawl ih kum (ziangtikah nganmi asi)

2.      Khuitawk le khui ram ihsin nganmi asi

3.      A bu pawl ziangvek cabu pawl lakih tel an si

4.      Cabu dang sungah an ngan telnak le kawhhran pupa pawlin an theihpinak

 

b. A sunglam thu ummi

Himi thu ah a hnuailam thu pawl an tel

1)      Siardan bangaw lo lakah a siardan harsa deuh pawl kha an hril

     Thuthimnakah, Mark 16 nakah, “Farasi ngantu” tiah ngan a siih a dang hrekkhat ahcun “Farasi ca ngantu” tiah ngan asi. Hitawkah Mark in a sim duh mi cu Farasi ca ngantu tiah a sim duhnak san  asi.

      2)      A tawi deuh pwl hril asi

Ziangruangah tile ca ngantu pawl ttongkam hman mi fiangter deuh dingah ttongkam an bet tthei asi tiah ruat asi.

3)      Catlang bang aw zikte pahnih lakah a siardan a nal lo deuhmi kha lak asi ttheu.

Ziangruangah tile ca ngan sawngtu pawlin ca an ngansawng tikah ca siar awl deuh dingin an rak remsal ttheu ruangah asi.

4)      Ca ngandan (Grammar) har deuh kha lak a si ttheu.

Ziangruangah tile ca ngan sawngtu pawlin ca an ngan swng tikah ca siar awl deuh ding in le theih awl deuh dingin an rak remsal ttheu ruangah asi.

5)      Adung le hmailamih thu thawn a bangaw mi asilole a zulpeh aw mi hril asi sawn ttheu.

6)      Ca ngantu (author) ih ruahdan le ca ngan ttheu dan thawn a mil aw bik lak asi ttheu. Ziangruangah tile ca ngantu pakhat cio in anmai ca ngandan, ttongkamseh, an ruahdan le ca ngandan pawl hi thleidan theih an si ttheu ruangah asi,

7)      Ca ngan tu pai zirhnak pawmmi le fehpi mi thawn a mil aw bik kha hril asi ttheu.

      Curuangah scholar (thiamsang filawr) tampi an um vekin Greek cabu hlun pawl le ca nganmi hlun pawl tampi lak ihsin Thuthlungthar cu cabu pakhatah suah asi vekin tulai ih kan neihmi pakhat le pakhat kar lakah maltete bang awk lonak a um tei mi asi. Asinan cu pawl cu fimkhur zet in kan zoh asile Thuthiang in ziang a sim duh ih ziang a khihhmuh ti cu rinhlelh ding um loin kan thei thei asi.

       Zianglam khal sisehla, khuahlan lai ih rak nganmi kan Baibal Thuthianghlim cu tampi hmuh ding a umih cu pawl ihsin Mirang tongin an let sawng hnu ah leitlun tong phunphun ah leh sal a si tikah ttongkam hmandan bang aw lo mi maltete a um thei. Cutikah kan theih ding mi cu kan Baibal hi a hram thawk ihsin mi tampi le kut tampi in ngan sawng vivomi a si ih mithianghlim tampi in an nunnak le an tikcu seng in an fingkhawimi Pathian thawkkhummi Thuthianghlim asi ti kan thinlung sungah zianghman rin hlelhnak um loin kan pom thei ding hi asi sawn.