PART VI: THUTHIANGHLIM
KENKAWH DAN LE FINKHAWM DAN
(Canonicity and transmission of scripture)
Thuhmaihruai
Thuthianghlim
finkhawmdan (Canonovity) timi cu Bibal hi Pathian thawkkhummi asi ti ziangtin
an theithei ih an finkhawm? Cuitlunah a tu ih kan hmanmi Baibal bu 66 hi
ziangtin a ra suak? Ziangruangah Pathian thawkkhummi tutak asi tiah an pom?
Thildang sakhuanak thu hla an nganmi pawl hmuah ziangruangah an hnawng? Tui kan
hmanmni cabu pawl lawng hi Pathian thutak vekin ziangtin an rak pom timi thu
asi. Curuangah, a tu ah kan hmanmi bu 66 pawl cu thutak asi tiah ziangtin an
rak pomih an fin khawm tiah kan zoh tlunah ziangruangah cabu dang an nganmi
thenkhat pawl an rak hnawng timi thu khal kan zoh ding.
Canon timi cu "tehfung"
tinak asi ih Greek tong ihsin a rak mi asi. Nunnak tehfung ti simnak khalah
hmantheih asi ih leitlun fimthiamnak thu tehfung khalah hman thothomi tongkam
asi. Kal 6:16 ah Paul in nun kawsakdan tehfung thu simnakah a hmang. Kawhhran
pupa pawlin Thuthiang hi nun khawsakdan tehfungah an rak hmang. Ziangruangah
tile Thuthiang cu an zumih an zumnak le an tuahnak ziangkim thutak tehfungah an
rak hman ruangah asi.
Cuitlunah 'tehfung" timi cu a umzat tehnak khalah hman asi.
Curuangah tui kan hmanmi 'tehfung' timi tongkam hi Thuthiang tehnak fung khalah
hman asi. Alexendria ih Bishop Athanasius (AD 350) kha himi tongkam hmang
hmaisa bik tu in a lang.
Curuangah tui kan hmanmi Baibal bu 66
hi ziangtin Pathian thutak, Pathian thawkkhummi asi ti an thei ih thutak vekin
an rak kenkawh timi thu a hnuailam vekin tarlang asi.
I.
Thuthianghlim kenkawhdan le finkhawmdan a dawtdawt
A. Pathian thawkkhummi asinak
Thuthiang
hmuahhmuah cu Pathian thawkkhummi asi ih Thlarau Thianghlim kaihhruainakin
milai hnenah pekmi asi (II Tim.3:16).
Kamsang pawlih rawngbawldan tlangpi cu
Pathian in an mah hmangin milai hnenah thu a sim ding ti asi. Exo.7:1 nak hi
thuthimnak tha zet asi. Moses khan tongkam thiam lo ka si ati, asinan Aaron kha
Moses bawmtu dingah Pathian in a pek. Cu tikah Moses ih rawngbawlnak kha hmun
tampi ahcun Aaron in a bawmin thu a sim sak ko ding. Sihmansehla, Pathian in
Moses hnenah mawhphurhnak a pek ih ziangkim cu Moses hmin in tuahsuak asi
ringring vekin, Pathian in milai hmangin milai pawl hnenah thu asim tikah milai
tongkam in a suak nan Pathian in milai pawl cu hmanrua ah a hman ruangah an thu
simmi pawl cu Pathian thu tiah zum asi.
B. Milai in Pathian Thuthianghlim pawl cu an thei
Pathian
thu cu milai in cabu sungah ngan in milai hnenah theihter asi tikah a theitu
pawlin Pathian Thuthianghlim a sizia an thei. Thuthimnakah, Moses kha tlangpar
ihsin a rung tum tikah Pathian thu kha Israel mi pawl hnenah a theihter haiih
Isreal mipi pawlin "Lalpa in asim zo mi pawl hmuahhmuah kan thlun dingih
kan tuah ding" tiah an ti (Exo.24:3,4,7). Hmundang khalah Pathian in Moses
hnenah a theihter mi thu pawl kha Moses in ca sungah a ngan ih mipi a theihter
tikah mipi pawlin Pathian thu a sizia an theithiam. Cuvek thotho in
Thuthlungthar khal kha Dungthluntu pawlin Pathian thu an sim ih ca an ngan
tikah mipi pawlin Pathian thu asi ti an theithei (I The.2:13).
Hi tawkah kan theihthiam dingmi cu
Pathian in kamsang pawl hmangin a milesa pawl hnenah thu a sim tikah Pathian fa
le pawlin Pathian hnen ihsin a ra mi Pathian thutak a sizia an theithei ih an
zum. Baibal cabu sungih thutak pawl hi Baibal sungah an ngan ih an rak telh
ruangah Pathian in a thawkkhum hai ih thuneihnak an nei asilo. Pathian in a thu
cu milai hmangin milai hnenah a theihter hai mi asi sawn. Pathian in kamsang
pawl hmangin a thu cu milai hnenah a theihter ih cabu sungah an ngan ter mi
pawl cu Pathian fa le pawlin Thuthianghlim a sizia an thei ih an zum. Cuticun,
Pathian thutak cu upatnak thawn an zum ih an thlun. Baibal sungah bu 66 lawng a
umnak cu Pathian in hihmuah hi milai in Amah an pehtlaihnak hrang lamhmuhtu
dingah a tawk a ti ruangah asi.
C. Milai in an finkhawm
ih an kenkawhdan
Tui
kan neihmi kan Bibal bu 66 hi voikhat te ah pekmi an si lo. Tikcu reizet (kum
1600) sungah tuahsuakmi asi. Asinan, Pathian fa le pawlin sankhat hnu sankhat
Pathian thu cu an theiih an kilvengin an kenkawh ringring.
Thuthlunghlun cabu pawl hi Pathian fa
le pawlin bu khat hnu bu khat ziangtinThuthianghlim sungah an telh, ziangtin
thutak asi tiah an thei ih an kilkhawi in an kenkawh ti simtheinak a um. Moses
ih ca nganmi pawl cu Pathian thu a si tiah mipi pawlin an theih vekin Puanthlam
sungih Thukam kuang kiangte ah an ret (Daan.31:26; II Siang.23:24-25; Joshua.24:26).
Samuel in siangpahrang ih covo le tuanvo pawl kha cauk sungah a nganih hmun
thianghlim ah a ret ( I Sanu. 10:25).
Kamsang dang pawlin kamsang dang nganmi
thuthianghlim pawl cu Pathian thu an sizia theihtiamnak dingin simmi an nei. Thuthimnakah,
Maikhah in Isaiah ngan mi thu a sim (Mai.4:1-4 : Isai.2:2-4). Daniel in
Jeremiah ih thu simmi pawl kha Pathian thu asi tiah a sim (Dan.9:2;
Jer.25:11)); Ezara in Hakai, Zechariah le Jeremiah ih simmi thu pawl kha
Pathian thu asi ti a thei (Eza.1:1;5:1). Cun, Nehemiah le Zechariah in kamsang
dang pawl thu kha Pathian thu a sizia an thei ( Neh.9:30;Zech 7:7,12). Cuticun,
Pathian thupek vekin ngan mi thu pawl cu tha zetin ret le kilkhawi an si
ti a fiang (Dan.9:9; Deu.17:18).
Thuthlungthar Baibal cabu pawl hi
Dungthluntu neta bikin thuthiang a ngan theh hlan hmanah khawnkhawm ih retthat
an si ti a lang. Thuthimnakah, Piter in Paul ih cakuat pawl thu asim (II
Pit.3:15-16).
VI. THUTHLUNGTHAR AN RAK POMDAN DWTDAWT
A
tui kan hmanmi Thiuthlungthar Pathian Thuthianghlim hi ziangtin cabu pakhat ah
an rak tuah ih Pathian thawkkhummi asi ti ziangtin an rak pom ti kan zoh fiang
hnik pei. Thuthlungthar cabu pawl cu ziangtin Pathian thawkkhummi asi ti
an rak pomnak kan zohhlan ah Pathian thutak in dodalnak a rak tonmi pawl kan
zoh hmaisa ding.
A. Thuthlungthar cabu pom le kenkawh asinak dingah a daltu pawl
1. Thuthangttha cu a hmaisa ah kaa in rak simmi a si.
Jesu
a thih le a thawhsal hnu ah Dungthluntu pawl cu thuthangttha kenkawhtu an rak
si. An theihmi thuthangttha cu an kaa in anmah rori in an sim ruangah
Thuthangttha cabu an rak ttul tuk lo tluk a si. Cuticun AD 60 tiang hrawng
ahcun Thuthangttha cu cabu ah ngan ttul ciamco tuk hrih loin a lang.
Ziangruangah tile Rundamtu Zesu kha mit ih hmu tu le a thu rak dawngsawngtu
rori an damlai ih anmah in thuthangttha cu an sim sawng vivo tikah cabu
an ttul tuk lo ah a cang. Asinan a dunthluntu pawl cu kumkhua leitlunah
an nung thei ve lo vekin Zesu in an hnenah thuthangttha a zirhmi le a theihter
mi pawl kha a ra lai dingmi milai pawl hrangah cabu ah tuah in ret tthat a
ttul.
Duntluntu
pawl san laiah ca in si loin kaa ih sim hi an rawngbawlnak bik a rak si.
Thuthlunghlun san lai ihsin ca ngantu le danthiam pawlin Jews nunphung le sakhua
daan pawl cu mipi hnenah kaa rori in phuang in zirh awknak cu an hmang tlangpi
mi a rak si. Ewert in Jews pawlin ziangtin an nunphung le sakhua thuanthu
pawl an rak zirh aw in an sim aw sawng timi thu a simnak ah hitin a sim:
Jews miphun pawlin ca ih nganmi siar hnakin zirhtu pawlin an thu le hla
pawl cu zohloin (byheart) an thei thluh ih cuticun mipi tawn khawm awknakah an
rak zirh awk ttheu mi asi. Cuticun zokhal an nunphung le sakhua thu le
hla a thei duhtu pawl cun an hruaitu pawl zirhmi cu an thinlung sungah thei
thluh thei dingin an rak zuam awk bik mi asi. Cuvek thotho in Thuthangttar khal
kha milai kaa in an rak sim ih an rak zirh sawng aw vivo asi ti cu el ding a um
lo.
Asinan Khrih
dungthluntu pawl an thih hnu, AD kumzabi pakhat lole pakhat leh a hrek hrawng
ihsin Thuthlungthar cabu ngan mi pawl kha an rak ngaihven thawk in an hawl suak
vivo. Ziangruangah tile Zesu kha mit rori in a hmu tu le a kai rak thluntu pawl
an um nawn lo tikah Dungtluntu pawlin kawhhran pawl hnenah thuthangtha an rak
sim mi le ca an rak kuat mi pawl kha an finkhawi vivo sal. Cuticun,
Thuthangttha pali pawl kha Zesu'i rawngbawlnak ca ngannak asi vekin zumtu, Zesu
Khrih kha mitin a rak hmu ban nawn lo tu pawlin Khrih thu le a zirhnak thu an
zirnakah le Dungthluntu pawlih ca ngan mi pawl kha kawhhran haihruai awknak,
nunnak thlakthleng awknak le an zumnak ih lamhruaitu ah an hmang.
2. Kawhhran zumtu pawl kha Mediterinean ram tthen pawlah an
darh aw
Thuthlunghlun san laiih Jews pawl vek si loin AD kum
zabi pakhatnak ih zumtu, khristian pawl cu hmuntin le ramtinah an rak darh aw
celcel. Curuangah Thuthangttha cabu le Dungthluntu cakuat ngan mi pawl kha
kawhhran tin a fehsuaknak dingah tikcu rei zet a duh ttheu. Ziangruangah tile
kha lai ah cakuatnak khawl ttha ttha an rak neih lo ruangah cakuat le cabu pawl
kha duhzatzat olaiten suah a rak theih lo. Curuangah hmun hrekkhatah
Thuthangtha bu hrekkhat a thlengih hmun hrekkhat ah a dang hrekkhat lawng a
thleng ttheu. Cuticun Thuthlungthar bu 27 pawl hi hmun hrekkhat ahcun
khuimi pawl hi Pathian thawkkhummi thuthangttha an si ding tiah an rak el awk
ttheunak asi. Hmun tthenkhat ih kawhhran misa hrekkhat pawlin cabu hrekkhat
pawl hi voi tam deuh an rak siar ngah ih a dang zumtu hrekkhat pawlin bu dang
pawl kha voi tam deuh an rak siar ngah ttheu. Curuangah hmun khat le hmun khat
zumtu pawl lakah an ngainat cuangmi le an theih nal cuang mi Pathian thu kha a
rak bang aw lo. Thuthlungthar bu 27 pawl hi a rak hmu hmaisa biktu pawlin
Pathian thawkkhummi Thuthianghlim asi tiah an rak pom cio nan vio le khatah a
bu 27 ten kawhhran pakhat le khua pakhatah a rak thleng thei loih khua pakhat
le kawhhran pakhat in bu hrekkhat kha Pathian thawkkhummi vekin an rak pomih an
rak siar lai ah khaw dang le hmun dangih a ummi zumtu khristian unau pawl cun
bu dang pawl kha an rak hmu ih Pathian thawkkhummi tiah upatnak thawn an
rak hmang. Cui tlunah an san lai ah lamzin pehtlaih tawnnak tthat lo ruang
khalah khua pakhat le pakhat ih a ummi zumtu unau pawlin ziangvek cabu pawl kha
Pathian thawkkhummi Thuthianghlim asi tiah Thlarau in a theihter hai ti thu an
thei aw lohli thei lo ttheu. Cutikah kawhhran pakhat le pakhat hnenah Thlarau
Thianghlim theihternak vekin Pathian thutak an co mi hlawm awknak ah khua a
tlai ttheu. Cuticun tikcu ziangmawzat hmuntin le ramtin a feh suak hnu ah tui
kan hman mi Thuthlungthar cabu 27 pawl hi Pathian thawkkhummi thuthianghlim asi
tiah an rak pomih an rak nemhnget. Kum zabi 4 AD hrawng ahcun zianghman
el awk ding um loin tui kan hman mi Thuthlungthar bu 27 cu Pathian thawk khummi
thuthlainghlim asi tiah an rak pom thelpthlep.
B. Thuthlungthar bu 27 pawl kha Pathian thawkkhummi thuthianghlim
an si tiah nemhnget dingah le tehfung thawn khuimi cabu pawl kha Pathian
thawkkhummi an si ti zohfel a ttulnak thu
1. Thuthlunghlun a um
Thuthlunghlun
kha famkim zetin cekfel, kilkhawi, finkhawi le kenkawh a siih Grik tong in an
leh tlunah khawm awknak tinah Pathian thu vekin an hman ttheu ruangah
Thuthlungthar khal cuvekin tuah a ttul ve asi tiah kawhhran milesa pawlin an
rak thei. Kawhhran thawh pek te ihsin thuthluhnghlun cu kawhhran
thuthianghlimbu a rak si.Thutthimnakah, Peter in thu a sim tikah a hman mi cang
27 sungah cang 20 cu Thuthlunghlun sung ihsin a lakmi an si (Dung. 2:14-40).
Cuvek thotho in Paul in Antioch ah thu a sim tikah cang 26 a simmi sungah cang
9 cu Thuthlunghlun sung ihsin a lakmi asi. Cuticun kawhhran hram thawh pek te
ihsin Thuthlunghlun cu kawhhran hruai awknakah an hmanmi Pathian thuthianghlim
bu asi ti kan thei thei. Curuangah Pathian in a fapa Jesu Khrih hmang in mailai
hnenah thuthangtha a tarlangmi le Dungthluntu pawl hmangin thuthianghlim milai
hnenah a theihter mi pawl cu cabu pakhat le leitlun ro thil vekin ret tthat a
ttul a i tiah kawhhran hruaitu pawlin an rak thei.
2. Mipi in Thuthlungthar kha kawhhranah an rak hmang
Kawhhran a thawh pekte ihsin khawm awknakah
Thuthlunghlun sungih daan le kamsang pawl cangan mi an siar vekin Thuthlungthar
pawl kha an siar ttheu. Thutthimnakah, Paul khalin kawhhran hnenah ca a
kuat mi kha kawhhran hmin a tarlangmi kawhhran pakhat lawng si loin zumtu unau
dang pawl hnen khalah siar ter vivo dingin thu a cah hai (I The.5:27). Cun
Kolosian pawl hnenah ca a kuat mi kha Laodician ih a um mi zumtu unau pawl khal
siar ter ve dingin thu a cah hai (Kl. 4:16; Thu.1:3).
Cuticun Thuthlungthar cabu pawl kha
Pathian thawkkhummi thuthianghlim an si ti an theih tikah Thuthlunghlun pawl
thawn hmunkhatah an ret hai. Cule kawhhran tinte in anmah te cauk neih cio an
duh ih an neih hrih lo mi khal an hawl khawmih Pathian thawkkhummi
thuthianghlim asi ti an theihmi pohpoh cu khawng khawmin hmunkhatah an
ret khawm. Cuticun kawhhran pakhat cio in anmah le thuthianghlim bu cio
cu an rak nei (II. Pet.3:15-16).
3. Marcion ih Thuthianghlim bu tehfung
Kum zabi
pahnih le a hrek (2 1/2 AD) hrawngah Aisa ram tthen hi Pontus (Tulai san ih
Turkey) khua ah Marcion timi sakhua lam fehsual pa a rak um. Amah cu Jews pawl
daan duh lo tu a rak siih Thuthlunghlun le Thuthlungthar hrekkhat pawl kha
tanta in amai duhzawng cabu pawl lawng kha a lak khawmih amai duhzawng
Thuthianghlim cabu hran te a rak tuah. Marcion cun Thuthlunghlun Pathian le
Thuthlungthar Pathian cu an bang aw thei lo asi tiah a rak ti. Paul lawng kha
Khrih dungthluntu pawl lakah mi rinum a siih mi dang pawl cu lalpai zirhnak
pawl kha an feh sual pi asi tiah a ti. Cule Luke khal hi Jews pawl ih nunphung
le sakhua daan ihsin a luat bik mi asi vekin a ca ngan mi pawl cu a pomsak.
Curuangah Paul cakuat ngan mi (I & II Timothy tello) le Luke ih ngan mi
cabu pawl lawng kha Thuthianghlim tiah a rak pom (AD. 140 ih a tehfung vekin).
Cuticun a duh lo zawng hmuahhmuah cu a Pathian thutak tiah a pommi sung
ihsin a hlawn thluh. Luke Thuthangtha sungih Thuthlunghlun thawn a peh par aw mi,
John tihnimtu ih rawngbawlnak, Zesu in thlemnak a tuarnak thu pawl kha cubu
sung ihsin a hlawn hai. Cuvek thotho in Kalatian cakuat sungih 3:6-9,
15-25 pawl khal kha Abraham le Jews daan thu pawl a tel ruangah Pathian
thuthianghlim sungah a telh duh lo. Cuitlunah Rom cakuat sungih Isreal pawl
thuanthu umnak pawl kha a hlawn hai ih amai duhzawng te lawng kha khawn khawm
in ca bu hran te a tuah.
Marcion in cuvek in
thil a rak tuah ih Pathian thutak a rak lak tthen kha thilttha lo zet asinan
khatlamah kawhhran pawlin an pommi thuthianghlim bu pawl kha felfaiten finkhawi
dingin tha a rak pe sawn. Marcion in cutin Pathian thutak a lak tthen
hlanah kawhhran khrihfa zumtu pawlin ziang cabu pawl kha Pathian thawkkhummi an
si ti an rak thei thluh zo. Asinan cuvekin Marcion in a lak tthen tikah mi
hrekkhat an lung a buai ih kawhhran in an Thuthianghlim kha felfai ten an
tehfung thawn an zohtthat ih an kilkhawi tthat a tul asi ti an thei. Curuangah
kawhhran pawlin Pathian Thuthianghlim tiah an pom mi pawl kha tthaten an
kenkawh ih zianghman rin hlelhnak le thinnuam lo nak um loten Pathian
thuthianghlim cu an zumnak le sakhua biaknak lam hruaitu dingah an finkhawi a
ttul.
4. AD kum zabi 2,3, le 4 hrawngah ca ngan mi phunphun a
suak vivo
Mi hrekkhat ca ngantu pawlin an sakhuanak lam ih anmai
mimal zumnak le ruahnak pawl kha a Dungthluntu pawl hmin asilole mi pakhatkhat
hmin hmangin ca an nganih kawhhran zumtu khristian unau pawl lakah khuimi bik
hi Pathian thawkkhummi thuthianghlim an si ti theihtheih lo ding khawpin ca
ngan mi a phunphun an nawk celcel. Curuangah zumtu zovek khalin thutak an
thleidan theinak dingah le rinhlelhnak um loin an nunnak lamhruaitu ah an hman
theinak dingah kawhhran Pathian thawkkhummi Thuthianghlim cabu pawl kha
finkhawm in an kilkhawi tthat a ttul. Culai ah an hnuailam ih can ngan mi pawl
hi an lar zet:
a. Ecclesiastical cabu pawl
i.
Epistle of Barnabas (AD. 79) (Barnabas ih cakuat)
ii. First
Epistle of Clement (AD. 79) (Clemment ih cakuat pakhatnak)
iii. Shepherd of
Herman (AD.115-140)
iv. Didache (100-120)
Teaching of the Twevle (Hleihnih pawl zirhnak)
v. The second
Epistle of Clement ( AD.120-140), (Clement ih cakhuat pahnihnak)
vi. Apocalpse of Peter
(AD.150) , (Peter Thupuan)
vii. The Act of Paul
(AD. 170) (Paual ih tuahnak)
b. Midang hminhmang in thuanthu lem ngan mi pawl
Midang hminsang ih ca ngan mi pawl hi AD zabi
pahinhnak ihsin pali karlakah an lang tamzet. Hivek ca an ngannak san cu a
thlangpi thu in thu pahnih a um. A pakhatnakah, Zesui nunnak, rawngbawlnak le
thuanthu pawl hi Thuthianghlim sungah a famkim in ngan thluh asilo ruangah a
thei bettu an um ding ti ruatin mi hrekkhat in ca an rak ngannak asi.
Anmai suangtuahnak pawl kha thudik vekin mi pakhatkhat hmin hmangin thuanthu an
rak phuah ih an rak ngan ciam co. A pahnihnakah, an sakhua lam thu an zumnak le
an ruahnak pawl kha mi thlunter, midang zirh an duh ruangah Zesu’i zirhmi
pawl kha Dungthluntu pawlin an nganmi vekin Dungthluntu pawl hminsang in ca an
rak ngannak asi.
Harrison in a sim
dan cun, kawhhran pawl cu cuvek ca ttha lo lak ihsin an ralring zet.
Origen cun " Kawhhran pawl cun Thuthangttha ( Zesu’i thu hla le zirhnak
pawl ngannak) buli kan neiih fehsual (heretics) pawl cun bu tampi an nei"
tiah a rak sim( AD. 185-254).
Hivek ca ngantu
pawl thinlung le ruahnak a rak luattu ruahnak pakhat cu Gnosticism (Theihnak cu
ziangkim asi timi ruahnak ihsin a suakmi fehsualnak), Dualism (Pathian cu a
thianghlim ih leitlun le tisa cu a bawrhhlawh asi timi ruahnak ihsin ruahnak
sual a suak mi) pawl ihsin a suakmi ruahsualnak asi. Pathian cu a thianghlim ih
leitlun le tisa cu a thianghlim lo ruangah Pathian cu tisa thawn dai aw thei le
hnawmhnawih aw thei asi loih theihnak lawng in rundamnak kan co thei tiah an
zum. Curuangah Zesu ih Pathian sinak khal an pom loih milai rundamnak thu
khalah Khrih in a zirh lo mi vekin lamzin dang pi in an zum.
Hivek zirhnak pawl
hin khristian thurin tlangpi pawl cu an hnawngih milai sinak, sual le rundamnak
thu pawl an zirhnak khalah Baibal in a zirhmi a kalh thluh. Curuangah
kawhhran in hivek zirhnak pawl a do a tulih zumtu pawl cawkbuai lo dingin a
thiarfihlim thei a tul.
Pseudepigrapha (Phuahcawp ca ngan mi pawl):
1. Phuahcawp Thuthangttha pawl (Gospel)
i.
Thomas ih
thuthangttha
ii.
Peter ih
thuthangtta
iii.
Hebrew
thuthangttha
iv.
Bartholomwe ih
thuthangtha
v.
Egyptian pawl
thuthangtha
vi.
Protevangelium of James
vii.
Arabic Gospel of the
Birth
viii.
Philip ih Thuthangtha
ix.
Thutak thuthangttha
x.
Dungthluntu
hleihnih thuthangttha
xi.
Nicodemus thuthangttha
xii.
Mathias thuthangttha
xiii.
Thomas Athelte ih cabu
2. Acts (Tuahnak pawl)
i.
The Acts
of John (John ih tuahnak)
ii.
The Acts of
Piter (Peter ih tuahnak)
iii.
The Acts of
Andrea (Andrea ih tuahnak)
iv.
The Acts of Thomas
(Thomas ih tuahnak)
3. Epistles ( Cakuat pawl)
i.
A dungthluntu
pawl cakuat
ii.
Laodicean pawlih
cakuat
iii.
Koriantian pawlin
Paul hnenah ca an kuat mi
iv.
Paul le Seneca ca an
kuat awkmi
v.
Khrih le Abgar
ih cakuat
4. Apocalypses ( Thupuan pawl)
i.
I Apocalypse of Paul ( Paul thupuan)
ii.
Apocalypse of Thomas (Thomas thupuan)
5. Diocletian
Rome uknak hnuaiah
khristian pawlin hremnak an rak tuar ttheu nan Diocletian sanlai ah
khristian Thuthianghlim cabu pawl hmuahmuah kha siatsuah thluh dingin thu a rak
pek tikah khristian pawlin hremnak harsazual an rak tong (AD.303). Caesarea
khua ih Eusebius in hitin a rak sim (AD.263-340)
"Diocletian ih lalkum kum 9 nak March thla ah lal thuasuah a suah ih
biak inn pawl kha siatsuah thluh ding, thuthianghlim ngannak cabu pawl khal
meisa ah ur thluh ding, kawhhran upa ttuan pawl khal zianghman canvo an nei
thei lo ding, cuitlunah mai insangih a um men pawl khal an khristian sakhuanak
an tlansan lo asile nasa zetin hremnak an tuar ding." Cumi lal
thusuah a suak hnu rei lo te ah kawhhran upa pawl hmuahhmuah thawng inn ah
thlak ttheh ding ti mi thusuah a suak lala. Cule thawng inn sungih an um laiah
an khristian sakhuanak tlansan dingin a phunphun in hrem an si ding tiah an
thusuah cun a sim bet.
Cuvek dinhmun ruangah khawhhran zumtu pawlin
Pathian thawkkhum mi Thuthianghlim kha tthaten retin lalsual pawlin an
siatsuah thei lo nak dingah finkhawi ding mawhphurhnak an nei.
C. Thuthlungthar pawl kha Pathian thawkkhummi Thuthianghlim asi
ti an theihtheinak thu tlangpi pawl:
I. Pathian thawkkhummi Thuthianghlim pawl an thlir
dan tlangpi
Kum zabi pahnihnak (AD) hnu lam ahcun Thuthlungthar
cabu pawl kha Pathian thawkkhummi vekin kawhhran upa pawlin an hmangih an ca
ngannak le Pathian thu an simnakah an hmang thluh cio. A hnuailam ih ca nganmi
pawlah hin Thuthlungthar sungih thu pawl Pathian thu vekin an hmannak kan hmu
thei.
a.
Epistle of Barnabas (70-79 AD)
b.
Clement Cakuat pakhatnak (95-97 AD)
c.
Didache (70-130 AD)
d.
Polycarp in Philipian pawl hnenah ca a kuat mi ( 108 AD)
e.
Shepherd of Herman (115-140 AD)
f.
Interpretation of Oracles of the Lord ( Papias, 120
AD)
g.
Diognetus hnen cakuat ( 150 AD)
II.Thuthangtttha an pom dan a fal tete in thlirdan
A hnuailam ih tarlangmi pawlin Thuthlungthar
Pathian Thuthiamnghlim pawl kha ziangtin bu khat hnu bu khat Pathian thusuak
asi ti an rak pom timi a langter
a.
Hliakhlai tikcu ( 70-170 AD)
Himi kum zakhat sung ahhin Dungthluntu
pwl thei tu pawlih ca ngan mi khal rak ngan thluh an si zo. Khrih
dungthlun hleihnih pawlih ca ngan mi khal zapi theih an si zo ih anmah
(Dungthluntu) thei tu pawlin an thu hla an simnak le ca ah an ngan mi pawl khal
a famkim zo.
1.
Peter ( 66 AD)
Dunghtluntu Peter in Paul ih cakuat
pawl kha finkhawi in a um thu a sim, ( II. Pet. 3:15-16).
2.
Clement of Rome ( 30-100 AD)
Rome khua
kawhhran hruaitu pakhat dinhmun in Korin khua ah ca a kuat ih Mathew, Roman, I
Korintian, Hebru, James cabu pawl lak ihsin tongkam pawl Pathian thu vekin a
hmang.
3.
Ignatius (Martar 110-117, AD)
Ignatius hi Anticoh khua
ah a pahnihnak bishop a ttuan ti lo cu a thu hla rel ding tam kan thei lo. Amah
hi Empiror Trajan ih lal lai ah Martar tuar ve mi asi. Ignatius hin Paul cakuat
pawl, Mathew le John thuthangtha pawl kha a thei ih a duh in a ngaina zet hai.
4.
Didache (120)
Dungthluntu pawlih hnatuannak
thu nganmi tiah mi tampi in a thlangpi thu in an theihmi himi ca ngantu in
Mathew le Luke Thuthangttha le Thupuan cabu sung ihsin a ca ngannak ah tampi
hman mi a nei.
5.
Barnabas (130 AD)
Himi ca ngantu in
Mathew, Rome, I & II Korintian, Ephesian, I & II Timothy, Titus, I
& II Peter pawl hi Pathian Thuthianghlim vekin a hmang hai.
6.
Papias (70-140)
Lyons khua ih bishop ttuan mi
Irenaeus (140-203) in a sim vekin, Papaias cu Smyrna ih bishop a si. Cule
Polycarp ih rualpi a siih Dungthluntu John ih thu simmi rak thei tu asi.
Central Asia ramtthen, Hieropolis khua ih bishop a ttuan lai ah hitin a sim,
Mark cu Peter ih tonglettu asi ih Mark Thuthangttha ngan tu asi. Cule Mathew in
a Thuthangttha kha Hebru tongin a ngan. John in Thuthangttha a simmi khal
a thei ih I John le I Peter sungih thu pawl kha a ca ngannakah a hmang asi.
7.
Polycarp (69-155)
Dungthluntu John ih
kaihhruai mi a rak si ih Smyrna (Western Asia ram tthen) khua ah bishop a rak
ttuan. Anih in Philipian zumtu pawl hnenah ca kuat a rak ngan tikah Mathew,
Luke, Dungthluntu pawl tuahnak, Rome, II Koritian, Kalatian, Philipian,
Kolosian, II Thesolonika, I Timothy, Hebru, I Peter, I John le II John
thuthianghlim pawl thu a theihnal zet thu asim.
8.
Sheprhard of Herman (115-140)
A ca sungah kan hmuh thei vekin ca
ngan tu in Mathew, Ephesian, James, II Korintian, Philipian, I Thesolonika,
Hebru, I John le Thupuan cabu pawl a theihfiang zet thu asim.
9.
Clement ih cakuat pahnihnak ( 120-170)
Himi cakuat
sungah Clement in Mathew le Luke Thuthangtha cabu pawl thu a theihfiang
dan thu a sim.
10.
Justin Martar (140 AD)
A ca ngannakah Mathew 2 , Luke,
le John thuthangtha sung thu pawl a telh cih mi a um. Cuitlunah
Dungthluntu pawl tuahnak, Rome, I Korintian, Kalatian, Ephesian, Kolosian, II
Thesolonika, Hebru, I Piter le Thupuan pawl tla fiangzetin a theih thu a sim.
11.
Basilides ( 117-138)
Hipa hi Gnostic scholar hmaisa bik
pakhat a rak si, A ca ngannak ah John, Rome, le I Koritian pawl hi Pathian thu
vekin a rak hmangih Thuthlungthar ca uk pawl hi Pathian thawkkhummi thutak
vekin a rak pom thluh hai.
12.
Marcion (140)
Marcion hi fehsual pakhat cu a rak sinan
Thuthlungthar cabu rak suah hmaisa bik tu pakhat asi ve ruangah a thusimmi pawl
lak ihsin zir dingmi a um. Amah cu fehsual asinan Thuthlungthar cabu a lak
khawmih cabu pakhat a tuah tikah Thuthlungthar sungah a tel mi pawl an um. Luke
Thuthangttha le Paul cakuat pakua (9) (Rom cakuat ihsin II Theosolonika tiang
le Philemon) pawl kha a pom ih bu dang pawl kha Thuthlunghlun thawn an
peh zawm awknak ruangah a hnawn hai.
13.
Valentinus (140)
Valentinus hi Alexendria ah Gnostic
fehsualnak zirhtu asinan a zirhnak ah Mathew, John, Rome, I Korintian,
Kalatian, Ephesian, Kolosian cabu pawl kha Patian thutak vekin a hmang hai ih
Dungthlun, I John le I Peter cabu pawl thu a theih thu khal a sim.
b. Ziangtik canah
Thuthianghlim cu phuahcawp ca le thuanthu satliah pawl lak ihsin an rak
thleidang (170-303 AD)
Dunthluntu pawl san a liam hnu ah
sankhat a liam lala. Dungthluntu pawl thu simmi rak theitu pawl khal an thi hlo
thluh zo. Cutikah Khrih dungthluntu pawl thu simmi rak theitu le an thu hla a
thei fiangtu pawl an um nawn lo tikah thu simtu midangdang thu simmi an theih
sawngmi le ca an siar mi lawng asi tikah ruahdan ngaihdan bang aw lo a suak
vivo. Culai ah mi hrekkhat in ca a phunphun an ngan vivo tikah mi tampi in an
sakhua lam hruaitu thutak, Pathian Thuthianghlim pawl kha rinhlelhnak an nei
thawkih an buai celcel. Cuvek thubuai lakah ca suah hrekkhat sungah
Pathian thutak an pommi thu an simnak hrekkhat pawl kan zoh hnik pei.
1. Muratorian Fragment (170)
Milan khua ih Ambrosian Library ah kum 1740
ah an sar suak mi ca tlep fate asi. Thuthlungthar cabu pawl lakah ziangziang
pawl kha Pathian thutak tiah kawhhran zumtu pawlin an rak pom ti asim fiang.
Rome kawhhran pawlin Thuthianghlim ti ah an rak pommi cabu pawl thu a sim fiang
lawng hman si loin cabu pakhat cio thu maltete a sim tel mi a um. Thuthlungthar
Pathian thu tiah an rak pom asi tiah a sim mi lakah tulai protestnat
kawhhran in kan hmanmi Thuthlungthar cabu hmuahhmuah, Hebru, James, le I &
II Peter siar lo a tel thluh.
2. Irenaeus (140-203)
Irenaeus hi Asia ramah Polycarp ih
zirhnak hnuaiah a rak tthanglian mi asi. Orthodox zirhnak humhimtu a siih
Gnosticism zirhsualnak pawl rak dodaltu asi. Rome khua ah rei lo te a um
hnu ah Gaul khu ah bishop a rak ttuan. A ca ngan mi ah
Thuthlungthar lak ihsin (Philimon, Hebrew, II Peter, III John le Jude siar lo)
Pathian thutak vekin a hmannak kan hmu thei. Metzger in a sim dan vekin,
Irenaeus cun Thuthlungthar pawl kha Thuthlunghlun vekin Pathian thawkkhummi
thutak vekin a rak hmang. Harrison in a sim bet mi cu “Irenaeus khan
Thuthlungthar cabu hrekkhat sung ihsin hnawn mi a neih thu kan thei lo”.
3. Tertullian ( 150-223 AD)
Tertullian hi Carthage khua ah
a rak um ih Pathian thu le dan thiam sangfilawr (lawyer & scholar) a rak
si. Latin tongin ca a rak ngan ih a ca ngan mi pawl hi hmantlak zet an si. Amai
ca ngannak ihsin Thuthlungthar hi "New Testement" “Thuthlungthar”
tiah an rak kawh thawk nak asi. NT (Thlungthar) sung ihsin James, II Peter, II
& III John cabu pawl siar lo cu Pathian thawkkhummi thutak vekin a rak
hmang thluh hai.
4. Clement of Alexendria ( 155-215 AD)
Clement hi Alexandria kawhhran
le sakhua zirh awknak tlawng pawlah hotu a rak si. A hnattuannakah
Thuthlungthar ihsin Philimon, James, II Peter, II le III John siar lo cu
Pathian thuthianghlim vekin a rak hmang hai.
5. Origen ( 185-254 AD)
Origen hi
Alexendria khua ah a rak ceng bikih khualtlawng mi a rak si. Rome, Antioch,
Ephesus, Athens le Arabia khua pawl hi a khual tlawnnak bik a rak si. Caaesarea
le Palestone ram pawl khalah a rak ceng dah. Thuthlungthar pawl kha
Thuthlunghlun dunglamah a rak ret hai ih Thuthlungthar cabu pawl thu el buai
awk lai mi pawl kha a hranten a rak ret hai. Kawhhran zumtu pawl kha
Mediterenian ram tthenah a rak tthen awk vekin Thuthlungthar ngan mi pawl kha
kawhhran pakhat le pakhat kar lakah an hmandan le an neih mi cio a rak bang aw
lo kha zianghman ruahhar ding a um lo. Origen in Tuthlungthlungthar cabu pawl
mi zapi in Pathian thawkkhummi tiah an rak pommi pawl kha hmunkhat te ah a rak
ret hai ih a dang thu sut awk buai mi (a ngan tu zo asi tile Pathian
thawkkhummi asi maw silo tiah an el awk buai mi cabu) pawl kha a hran ten a rak
ret khawm.
Zianghman buainak um
loin mi zapi in an pommi pawl cu Thuthangttha buli le Dungthluntu, Paul cakuat
pawl, I Peter, I John, le Thupuan an rak si. Hebru hi Alaxendria mi pawl cun
Paul ih ngan mi asi tiah an ti. A sung um thu pawl cu Paul ih ruahnak le
Pathian thuken pawl thawn a bang aw ko nan a tongkam hmandan ah Paul ih tongkam
hmandan asilo. Cuitlunah khuihmanah Paul ih ngan mi asi tiah a simnak kan hmu
lo. Curuangah kawhhran hrekkhat pawl cun an Pathian thawkkhummi thutak asi tiah
an pom loih Oregin khalain a buai mi lakah a rak ret. A ngan tu taktak cu
"Pathian lawngin a thei" tiah a rak ti. Origen in miin an buaipi mi
le a fianglo mi ah a ret mi cabu pawl cu II Peter, II & III John, James le
Jude cabu pawl an si.
c. Thuthianghlim cu
zapi pommi Pathian thawkkhummi asi tiah an rak nemhngetnak can ( 303-400
AD)
Himi kum zabi pakhat sung ahhin
kawhhran pawlin khuimi le ziang cabu pawl kha Pathian Thuthianghlim le Pathian
thawkkhummi an si tiah an zohhliah ih fiangfaiten an theih mi pawl kha Pathian
thuthianghlim asi tiah an rak nemhnget bet. Cuticun Dungthluntu pawlin an
rak ngan ta mi pathian thawkkhummi Thuthjlungthar cu an nemhnget ih kawhhran
tiin Pathian thutak zumnak le sakhua biaknak lam hruai tu ah hman a si.
1. Eusebus (265-340 AD)
Eusebus hi Palestine ram,
Caesarea ih bishop pakhat a rak siih kawhhran thuanthu theitu pakhat a rak si.
Eusebius in Zesu Khrih san lai ihsin Constantine (313 AD) san tiang
khristian pawl cangvaihdan a hailangih thuanthu a rak buatsaih. Dioletian in
AD.303 ah Thuthianghlim bu pawl a rak ur thluh ih khristian pawl a rak
hrem lai fangah a rak nungih Eusebus ih hnattuan suak mi kawhhran thuanthu bu
(Ecclesiastical History) hi a thupi zet ih thuanthu bu dangah kan hmuh thei lo
mi kawhhran thuanthu pawl tampi himi cabu sungah kan hmu thei.
Eusebus in khristian Baibal
thuanthu pawl fiangzetin a nganih Pathian thutak tiah ziangzat pommi an siih zo
ih nganmi pawl an si ti khal fiangzetin a rak tarlang.
Oregin vek thotho in Thuthlungthar hi tthenhnih ah a tthen
ih a rak buatsaih. Zianghman sawiselnak um loin zo khalin Pathian thawkkhummi
Pathian thutak asi tiah an pommi cabu pawl kha hmuhkhat te ah a rak ret hai. Mi
zapi pommi lakah ( James, II Peter, II & III John, Jude, le Thupuan siar
lo) tui kan hmanmi Thuthlungthar bu pawl hi an tel thluh.
Empiror (lal) Constantine (AD. 332) in ram a uk laiah Khristian
sakhuanak kha tha a rak pek tikah Constantinople khua ah Eusebus hnenah Baibal
bu 50 tuah dingin a rak fial. Cule Eusebus in Thuthlunghlun pawl le tui kan
hmanmi Thuthlungthar bu 27 pawl telh in a rak tuah sak.
2. Codex Sanaiticus (340 AD)
Codex Sanaiticus caphek hi Sinai tlang hnuai
ih um St. Catherine, Greek Ordthodxo pawl tlawng inn ah an sar mi asi. Kum zabi
pali le a hrek tluk rei ihta an sarsuaksal mi a siih Baibal thuanthu
hawlsuaknak ah a thu pi zet. Himi caphek sungah tui protestant pawlin kan
hmanni Thuthlungtha bu 27 pawl le Barnabas ih cakuat le Shepherd of Herman timi
pawl an tel.
3. Athanasius (298-373)
Athanasius hi
Alexandria khua bishop a rak siih "Canonical" "tehfung"
timi hmangin tui kan hman mi Thuthlungthar bu 27 kawmmi Thuthlungthar bu rak
tawlrel hmaisa biktu asi tiah zum asi. Bruce in a sim dan cun Athanasius hi tui
kan Thuthlungthar ih hman hman mi bu 27 pawl hi zianghman thleidang lole
rinhlelhnak um loin Pathian thawkkhummi Thuthianghlim vekin a rak hmang hamisa
biktu a si.
4. Jerome (AD.340-420)
Jerome hi khristian thuthiam
sangfilawr (scholar) pakhat a rak siih hmun dangdangah khual tlawng. Rome khua
ih bishop Damascus in a dilnak vekin Vulgate tiah an kawhmi Latin ttongin
Thuthianghlim a rak tawlrel. Vulgate Baibal sungah tui kan hman mi
Thuthlungthar bu 27 pawl an tel.
5. Council of Carthage (397) and Hippo (419)-(Carthege le
Hippo khua ih kawhhran tawn khawm awknak)
Khristrian palai pawl hmun hranhran ihsin an tawng aw
khawm ih an thurel cat mi pawl kha thusuah tuah tahratin an tlangzarh.
Kawhhran tehfungin Pathian thutak asi tiah a pommi siarlo
kawhhran sungah Pathian thu vekin zo hman in ziangthu hman siar lo ding.
Tehfungin a pommi pawl cu a hnuailam Thuthianghlim bu pawl an si. Thuthlungthar
ah: Thuthangttha buli, A dungthluntu pawl tuahnak bukhat, Paul cakuat (bu 13),
Hebru pawl hnen cakuat (bu 1), Peter cakuat (bu 2), John cakuat (bu 3), Jude
cakuat (bu 1), le John Thupuan (bu 1) pawl an si.
Cuticun, kawhhran tawn khawm awknak ah kawhhran palai pawlin
khuimi pawl Pathian thawkkhum mi Thuthianghlim asi ti an hliakhlai ih kawhhran
tehfuang thawn an tuah famkim zo ruangah kawhhran zumtu pawlin ziang cabu pawl
kha Pathian biaknakah hman dingmi Thuthianghlim asi tiah an buai nawn lo.
Kawhhran tawn khawm awknakin Thuthianghlim an tuah si loin Thlarau Thianghlim
kaihhruainakin ziang cabu pawl kha Pathian thawkkhum mi Thuthianghlim an siin
kawhhran tiin an rak hmang ti kha an zoh khawm hnu ah Pathian Thlarau
theihternak vekin Pathain in zumtu pawl hnenah a pekmi Thuthianghlim pawl kha
an finkhawm ih zumtu pawl kaihruaitu thuthianghlim vekin kenkawh le finkhawm
asi.