PART I. THUHMAIHRUAI

PART   I.  THUHMAIHRUAI

Baibal hi:

·      Bezai (Poetical) Cabu 5 pawl : Job, Sam, Thufim, Thusimtu, le Solomon Hla

·      Kumsang (Prophet) 17 cabu pawl: Isaiah, Jeremiah, Tah Hla, Ezekiel, Daniel, Hosea, Joel, Amos, Obadiah, Jonah, Micah, Nahum, Habakkuk, Zephaniah, Haggai, Zechariah, and Malachi. 

Thuthlungthar: Thuthangtha, buli 4, A thlahmi pawl tla ih tuahnak bu 1, cakuat bu 21, le Thupuan bu 1..

·      Thuthanghta buliMatthew, Mark, Luke, and John,

·      Cakuat bu 21: Romans, 1 Corinthians, 2 Corinthians, Galatians, Ephesians, Philippians, Colossians, 1 Thessalonians, 2 Thessalonians, 1 Timothy, 2 Timothy, Titus, Philemon, Hebrews, James, 1 Peter, 2 Peter, 1 John, 2 John, 3 John, and Jude. 

Bible thutawi dang: 

Bung zaten: 1189, A hlun-bung 929, a thar-bung 260

A saubik bung: Sam 119; A tawibik bung-Sam 117.

A saubik cang: Esther 8:9; A tawibik cang: John 11:35.

 Bible ngandan: :

·      Kum 1500 a rei, ( 1400 B.C ihsin A.D. 100); milai san, thlah 40 lenglo a rei,  ; ngantu 40 lenglo an tel (Cupawl cu, Siangpahrang, lothlo, philospher, nga-kaitu, bezai ngan thiam, cozah hantuan upa, mifim filawr, tvp. An si.)

BAIBAL IN ZIANG IN NEIHTER

Pathian in amai duhnak vekin ziangkim a sersiamih a sersiammi pawl hnenah amai thu hla theihternakah hman-rua nei in a theihter hai. Pathian in a sersiammi pawl hnenah a theihter awknak thu sung ihsin milai in anmah sersiamtu Pathian cu zo asi, ziangtin khua a khangih ziangvekin hna a tuan ti an theih tlunah milai cu ziangtivekin nung ding le tlang leng dingah sersiam an si ti theihtheinak a thu sungah a um. Cun, hmailamah a ra thleng lai ding thu thawn peh aw in in sim cia mi khal a um. Curuangah himi pawl kan theihfiang tikah a hnuai lamih thusutnak pawl hi  Pathian thu vekin kan sang thei ding. 

1.      Ziangkim sersiammi ih hram thawhnak (Ziangtin ziangruangah hi tawk ah ka um?)

2.      Pathian mizia ( I sersiamtu cu zo asi?)

3.      Nunnakih san (Ziangruangah hi tawkah ka um?)

4.      Ka thlarau in ziang man a nei (Ziangruangah man ka nei?)

5.      Thiltha lole milai tuarnak thu (Leitlunah ziangruangah sual le naa tuarnak pawl a um?)

6.      Bulpak nun diriamternak (Zo in kei I ngaihven?)

7.      Thuanthu cu zuangtin a cangih hmailamah ziang a cang ding? (Thuanthu hi khui tawk ihsin ziang/khuilam pan in a feh ih keiteh ziangtin ka tel ve?)

8.      Rundamnak lamzin (Ziangtin keimah bulpak cu rundam ka si ding?)

9.      Lungawinak hrampi (Ziangtin ka lung a awi thei ding, ruahsannak, le hnangamnak teh ziangtin ka nei thei ding?)

10.  Tisa in kan thih hnu ah ziang ka tawng ding( Rei lo te leitlunah ka nunnak a cem hnu ah khui ah ka feh ding?)

 

Pathian Thuthianghlim sung lawngin milai thusutnak pawl hi fiangten theihter a si ih milai cu ziangti vekih nung ding asi tile Pathian khawkhan dan pawl cu theihtheih asi.

 KAN NEIH TULMI LUNGPUT

 1)      Thinlung thar (I Kor.2:14)

Thlarau mi pawl cun Thlarau bawmnakin Thuthiang theihtheinak an nei ih tisa mi pawlin Thlarau thilthu theihtheinak an nei lo.(Sam.119:18)

 2)        Thinlung ah haalnak      (I Pit.2:2)

              Thinlung in theih duhnak a neitu pawl lawngin Pathian thutak theihtheinak an nei ding. Tongdang in kan sim asile, Pathian in amah le amah a lang/lar awknak ding milai pawl thinlung sungah amah Pathian theih duhnak thinlung duhnak a pek hmaisa theu.

 3)       Felzet ih a zuamtu pawl thinlungput (II Tim. 2:15)

Thinlung ih tairialnak le felzetih  a zuamtu pawl hrangah Pathian in a thu theihnak a pek ding

  4)       Thulunnak thinlung   (Sam 119:100-104)

             Pathian thu kan theihtheinak dingah Pathian in a duhmi in simmi lun duhnak thinlung kan neih a tul. Pathian thu ka theih hnu ah ka duh le ka thlun kei ka duh lo le ka thlun lo ding tivek lungput thawn Pathian thutak theihfiangnak co theih asilo.

  5)       Thinlung a thiangmi    (I Pit.1:14-19)

             Pathian hmaiah sual sirnak thawn a kun duhtu pawl lawngin thlarau lam thu theihtheinak thinlungkharvar an nei ding.

  6)         Thlacammi thinlung    (Sam 119:12)

            Thinlungin Pathian tihnak thawn Pathian hnenah theihtheinak dilin a hnenah Pathian amah le amah a rung tarlang aw ding in a dil a tul.

 

I.       BAIBAL PATHIAN THAWKKHUM A SINAK THU

 Pathian  thu Baibal sungih nganmi hi Pathian thawkkhummi asi ti kan zum lawngah Pathian thu cu a sinak vekin kan theithei ih Pathian in in theihter duhmi pawl cu theihtheinak kan nei asi, (II Tim 3:16). Baibal Pathian thawkkhum asi ti a zum lo tu pawl cun Baibal an zir hmanah thutak theihtheinak an nei lo asi. Thuthianghlim cu Pathian thawkkhumi asinak thu ah milai in ruahdan a phunphun kan nei ih ruahdan langsar deuh pawl le Thuthiang vekin thawkkhum ti mi cu ziang a si ti kan zoh hmaisa ding.

 

  Milai hmuhdan 

A.     Simfiangnak:  Baibalcu sakhua mi pawlih nganmi asi ih Pathian ih huham cahnak hleice a um lo, Pathian thawkkhummi timi cu Pathian in leitlun sakhua mi pawlih nganmi biaknak cabu cu amah zumtu pawl kaihhruai awknakah a hmang ti ah an zum.

 Saannak:             Mirang tongih 'Inspire' a timi cu latin tong ihsin a ra mi a siih 'to breath in' 'thawkkhum' tiah kan ti ih, thil a umcia mi pakhat kha a thaw in a thawkkhum tinak si loin a mai (Pathian ) sungih a ummi thaw kha a 'thawkkhum' ‘ a thawt-lut” tinak asi sawn.

            B.      Elnak

i)                    Thuthiangih a simmi thawn a kalh aw

            Pathian cu cangantu asi (II Tim 3:16); Heb. 1:1; II Pit.1:20 ). Pathian in a sim timi tongfang hi Thuthlunghlun ah voi thawngthum lenglo le a thar ah voi zanga lenglo ngan a si.

ii)                  Greek tongih ' Thawkkhum' timi thawn a kalh aw (II Tim.3:16).

Himi ruahnak in Thuthiangih a danglamnak pawl a thei lo, cu pawlcun Pathian huham cahnakih tuahmi an si zia an langter;

  iii)   Bible a thawknak, an thu rualnak, huham cahnak, thuanthu dik a sinak, asimcia nak, Thupuan le ziangkim thu thawn a ngan telnakpawl.

 

 

1.       Neo-orthodoxy  (Milai nganmi thuanthu cu Pathian thu ah a cang)

  Simnfiangnak:

Baibal thu cu Pathian thu ah a cang. Milai nganmi a famkim lo mi le a sual thei asi, asinan a siar tu in a siar laiah Pathian in a hnenah cui Baibal thu hmangin thu a simmih thleng awknak a hmuh theinak dingah a hman tikah Pathian thu ah a cang.

 

Elnak:

            Ziangtin thuanthu ngan thiam pai nganmi cu Pathian thu ah a cang thei ding?

 A siartu ih thinlung a khawngtu le a hman tangkainak ih zir in Pathian thu ah a cang ti cu (II Tim.3:16) ih ngan mi thawn a kalh aw.

 

2.       Partial View  (Degree inspiration) (A then a lang thawkkhum)

  Baibal thu thenkhat pawl lawng Pathian thawkkhummi asi. Milai nganmi a siih sualnak a nei asi.

     Verbal Planary

  A zaten a thawkkhum thluh (Complete or Full), Baibal sungih thu hmnuahhmuah Pathian thawkkhummi asi.

 

A.     Thuthianghlim Pathian thutkhummi sinak thu ttansan: 

i)        II Tim.3:16), Thuthiang hmuahhmuah.

ii)      Heb.1:1 Pathian in kamsang pawl hnenah thu asim, (Mipum.12: 6-8).

iii)    3) II Pet.1:21   Pathian hnen ihsin Khrih le a dungthluntu pawlin Thuthlunghlun       cu Thuthiang vekin an sim, ( John 5:39, 47; Mth.5:18; Mak.7:13).

iv)    Khrih in Thuthlungthar ngan asi lai ding thu a rak simcia, (John 16:14-15).

v)      Paul in thu a simmi kha Pathian simmi asi thu a sim, ( I The 2:13).

vi)    Peter in Paul ih cakuat kha Thuthiang tiah a sim, II Tim 3:15-16.

vii)  John in Thupuan kha thawkhummi asi thu a puang, Rev.1:1-3:2; 22:18-20.

 

 

Ziangtin thawkkhum asi?

 

·         Machanical (Diklo): Milai cu  Pathian in khawl vekin a hmang.

·         Ruahnak thawkkhum (Diklo): Baibal sungih ruahdaan tlangpi pawl cu thawkkhum asi.

·         Verbal inspiration- tongfang tinkim a thawkkhum (Diklo).

 

 Pawnlamah thawkkhum a sinak bawmtu kan hmuh theimi: 

1) A thu hla pehtlaih awknak  (Semtirnak ihsin Thupuan tiang a thu hla pawl a pehtlai aw thluh ih a kalh aw a um lo).

2) A thuanthu a rem awknak- Baibal sung ih thuanthu pawl hi pakhat le pakhat an rem aw theh.

       Khrih rak hmuh lawknak - Khrih a ra suak ding mi cu Baibal in Zesu suah hlan ihsin a  rak simcia thluh.

   3) Khrih thu sim cia nak le a famkimnak- Khrih thu sim cia mi pawl a famkim nak in Pathian thu cu a dik in Pathian thawkkkhum asinak a langter. 

         4) A zaten bu 66 a um. 

         5) Mi 44 lenglo ih nganmi asi.             

         6) Cangantu pawl- siangpahrang, lo thlo, mifim, ngakai, sibawi, ram uktu, scholar (thiamsangfilawr), zung hnatuan bawi upa pawl tla an si.

        7) Kum 1600  sungah a nungmi Pathian milai pawlin an nganmi asi.

         8) A sung um thu ih a huapkauhzia:

                        i)       Hmun – van le leilungpi

ii)     Tikcu - a thawkin- a neknak

iii)    Leitlun thuanthu

iv)    Diknak thu

v)      Santhar fimnak (scientist) pawl hmuhnak thawn a milaw

                       vi)     Ram a huapkauhzia- tong 1100 lenglo in leh zo mi a si. (Sam 119: 89)

   

 Pathian thu cu a hnget ih amah Pathian in a humhim: 

1)      Hniksakmi asi,  Thuf.30:4

2)      A Thianghlim,      Sam 12:6

3)      Thawkkhummi, II Tim 3:16

4)      Pathian theihternak ih nganmi asi, II Pit 1:21

5)      Hnatuan a nei, Isai. 55:11

6)      A Hmun ringring, Mak.13:31

7)      Pathian in a thulun a ngaisang, I Samuel 15:22

8)      A thu ah umtu dinhmun cu a hnget ding, Mth. 7:24

9)      A thu cu bet theih asilo ih lakhloh theih asi lo, Thup.22:18; Thuf.360:6

 

 A.     Pathian in  milai hnenah a lar awknak thil pathum: 

1)      Sersiammi in

i)       Sersiammi in Pathian a umzia an langter, ( Rom.1:19-20)

ii)       Sersiammi in Pathian sunlawinak an langter,  (Sam.19:1)

iii)     A thilti theinak an langter, (Sam 19:1-6; Isai.40:25-26) 

2)      Khrih sungih a nungmi thutak 

i)  Zesu Khrih cu Pathian sinak (John 1:1-3;Heb.1:1-3)

                        ii)  A milai sinak  (John.1:14; Heb.2:14)

                        iii) Khrih ih testemony      (Jnhn 1:18  

3)      Baibal nganmi thu ah

                            Baibal sungah Pathian sinak le milai sinak pawl an lang. 

        A sersiammi Sem.1:1-31

 Pathian in Thuthianghlim sungah amai thu, a sersiammi thu, a tumtahmi a duhdan le a hnatuandan pawl thu tla milai hnenah a theihter ih milai fimnak, thiamnak, thazaang le hman-rua pawl cu hmangin leitlun milai pawlin Amah thawn an pehtlaih awknak hrangah siseh, milai nuntu khawsakdan ding le pakhat le pakhat pehtlaih awkdan ding pawl thu tla cu a kumkhua hrangin Baibal sungah khum thluh asi. Thuthainghlim cu milai tong le nunphung bungrua pawl hmangin milai hnenah thieihter asi vekin Thuthianghlim Pathian thawkkhummi ti mi cu Thuthiang ngannak le simnak ih an hman mi  tongkam kha thawkkhummi asi tinak asi loih Thuthiang sungih thu pawl sawn cu "Pathian hnen ihsin suakmi thu " asi tinak sawn asi. Curuangah ziang tik khalah Thuthianghlim cu simsuah asi tikah Pathian in ziang thutak kha milai hnenah a theihter duh timi a thupi ringring.

II.    THUTHIANGHLIM CU MILAI NUNNAKTLUNAH THU NEI TU ASI.

 

            Pathian thu cu a thleng  aw dahlo, a nungmi thuneihnak nei asi. Ziangvek dinhmun le milai nitin nun khalah kumthawng siar rei ihsin mialai in an rak nunpi vekin nunpi dingmi asi (Sam.19:7-11,19:160; Math.24:35;Rom.15:4;Heb.4:12;I Pet.24:25).

 

Pathian thu cu ziang a si?

 A kumkhua in a hmunmi asi,  Isai.40:8.

         i) A zaten a famkim thluh ding, Matjh 5:18.

        ii) Lei le van an hlo ral ding, asinan Pathian  thu cu a hloral dah lo ding,  Mth.24:35.

        iii) A kumkhua in a hmun ringring ding, I Pit.1:25.

       iv) Sankhuk in a hmunmi asi,  Sam. 119:89,160.

1)      Milai nuntu zirh awknak le hman awknak ding hrangah Pathian thawkhummi, asi II Tim.3:16-17.

i) Thlarau Thianghlim kaihhruainakin Pathian mi thianghlim pawlin an ngan,  II Pet.1:21.

ii)  Pathian thutak cun nitin nun khawsakdan ding lam mi a khihhmuh,     II Tim.3:16-17.

      a) Cucun lam mi a hruai (mi a zirh),    Sam.25:4-5; 94:12.

      b) Nun mi a rem, (Sualnak a lailang) Heb.4:12.

      c)  Lam mi a hmuh,   Sam.15:8-9; 119:9.

c) Diknak lamzin ah mi a zirh,      Heb.5:13-14.

d) Pathian hmantlak mi a siter,   I Pit.1:22-23; II Pit.1:3-4.

e)  Thiltha tuah dingah mi a hmang aw ter,   I The.2:13. 

2)      THUTAK asi   Jn.17:17

            i)         Pathian thu hmuahhmuah cu Thutak asi, Sam.119:151,160.

ii)        Rundamnak Thuthangtha cu Thutak asi,  Ephe.1:13.

iii)       Thutak sungin hrinmi na si, James. 1:18.

iv)      Thutak tongkam cu a dik le a sinak vek ciah in milaiin kenkawh dingmi asi,  II Tim.2:15. 

3)      Thlarau huham cahnak anei            Jer.23:29

            i) Thilti theinak nei in khatlam le khatlam a hriammi khandaih hriam hnakin a hriam sawn mi asi,   Heb.4:12.

ii)  Thlarau sual nehnak ralthuam hmanrua tha asi, Ephe.6:11-17.

iii)  Satan hmanrua pawl nehnak ah hman dingmi asi, Mtjh.4:4-10; Ephe.6:11,17.

iv) Thutak cun ralpa hnakin fim deuh ah mi a tuah, Sam.119:98;Eza.10:3;Isai.66:2,5. 

4)      Na lamzin a lo thianhlimter ding   Sam.119:9

             i) Pathian thu sungin thianhlim na si, Jn.15:3;Ephe.5:26.

            ii) Pathian tongkam in ti thianhlimnak a um,   Jn.17:17.

             iii) Thutak nunpi nakin thiamnhlimnak asi, I Pit.1:22.

6)  Thutak cu nun tungding tu asi    Dung.20:32

i)        Riahsiatnak canah thazaang petu asi, Sam.119:28.

ii)       Cawmdawltu asi,   Sam.119:116.

iii)     Thinlung hliam, tuarpawl hrangah mi thlakamtu asi, Sam.119:50,92.

iv)     Ruahsannak, Sam.119:49;Rom.15:4.

v)      Daihnak mi  a pe, Sam.119:38.

vi)     Zalennak mi a pe,  Sam.119:45;Jn.8:32.

 

7)      Thutak cu amah le amah a famkimzia a lailang aw aw,  II Pit.1:3-4.

i)        Thu ngai lo pawl nun a sim,  Jer.6:10.

ii)      Bet ding khal a um loih lak hloh ding khal a umlo, Dan.4:2.

iii)    Thutak bet le hlawnhloh cu tihnung asi,  Thuf.30:6;Thup.22:19.

iv)    Thutak lenglamah thuthangtha lem na sim asi ahcun khak tuar le anse dawng na si, Kal.1:8-9.

v)      Thutak lakkawi cu siatralnak asi,  II Pit.3;16.

vi)    Nintin nun khawsak dan hrangah zirh awknak a tel, Rom.15:4; I Kor.10:6,11.

vii)  A hloral mipawl hrang ahcun Thutak cu atnak asi,  I Kor.1 :8.

viii)                        Mi bumnakah  daithlang in Thutak cu hman ding asilo,  II Kor.2:17.

ix)    Ti-thianghlimmi le a thiangmi asi,  Sam.12:6;19:8.

x)      Fiahzo mi asi,  II Samu.22:31; Sam.18:30; Thuf.30:5.

xi)    A hmunmi asi, Sam.19:7.

xii)  A kumkhua in a dinghnge,t  Sam.93:5. 

 8.  Thutak cun Pathian tumtahnak a tuah famkim ringring,  Isai.55:11.

      i) Thuthianghlim cun Khrih ih thu a dikzia a sim, Jn.5:39.

      ii) Mi pakhatkhat kha Khrih ah zumnak nei dingin lam hruaitu asi,  Rom.10:17.

     iii) Zumtu pawl nunah hna a tuan, I The.2:13. 

9.  Thuthennak tahfung asi,  Jn.12:48.

i)        Thutak pom le pom lo thu in mipakhat ih sankhuk nun lai a rel,  Jn.5:24,38;8:47,51.

ii)      Thutak cun mialai thinlung tumtahnakpawl parah thu a then,  Heb.4:12. 

10. Thutak cu na sunglam nunah hmun luah ding asi, Kol.3:16.

i)        i)  Sualnak hrial thei dingin mi a bawm,   James.1:22-24.

ii)      Pathian Thutak na ngai tikah thlawsuah mi na si, Lk.1:28, Jn.13:17; James 1:25.

iii)    iii) Pathian Thu na ngai tikah thlaraulam thu thuthen theinak na nei,    Heb.5:14. 

11. Thutak cu hna in theih men ding lawng a siloih nunpi ding  a si,  Mth.7:24-27.

     i)      Theitu lawng si loin nunpi tu si ding,   James .1:22-24.

   ii)      Pathian thu vekih na nun tikah thlawsuah mi na si, Lk.11:28; Jn.13:17; James.1:25.

iii)      Pathian thu lun tikah thlaraulam thu thleidan theinak neih asi, Heb.5:14. 

12.  Pathian tongkam suak Thutak cu milai nunnak asi, Dan.8:3; Mth.4:4.

 i)       Pathian thu ah ziangkim a famkim, Job.23:12.

ii)      Pathian thutak cu khuai tizuu hnakin a thlum sawn, Sam.19:10.

iii)     Pathian thu hnuai ah thanlennak  a um,  I Pit.2:2.

iv)      Pathian thutak ih nun cu lungawinak asi,  Jer.15:16.

v)      Pathian siahhlawh pawl cu  zumnak thutakin cawmdawl an si, I Tim.4:6. 

13.  Nunnak lamzin hruaitu eng asi,  Sam.119:105.

i)        Theih theinak eng mi a pek,  Sam.19:7;119:99,104,130.

ii)      Tluk siatnak ihsin mi a humhim thei,  Sam.119:9,165.

iii)    Thim lakih a eng mi eng a si, II Pit.1:19.

iv)    Lam hmuhtu eng mi a pek,  Thuf.6:23.

 

 

 

 

III.    BAIBAL THU THEIFIANG SIMFIANG THEI DINGIN

Baibal kan zir, hliakhlai, simfiang tikahah theih dingmi pahnih

 

A.          Baibal cu milai ih nganmi asinak

1.      Baibal cabu pakhat cio hi anmah le ram, tikcu ih zirin tumtah nei ih ngan mi an si. Ziangvek dinhmunah ziangvek thu ruangah, ziangvek tumtaknak thawn nganmi asi ti kan theih a tul.

2.      Cauk pakhat cio hi thuanthu pakhat le milai nunphung pakhat sungah mil aw in nganmi asi. Milai thuanthu pakhat a cangmi thawn pehpar in le cumi milai pawl nunphung le nuntudaan le tong pawl hmangin nganmi a rak si.

Baibal cabu pakhat cio in a ngantu ih ca ngandaan (style) le tongkam in ngan asi.

B.     Pathian nganmi/ tongkam a sinnak

1.      Baible ah thuthup a tel (Eph. 3:4,9). Ca ngantu milai in amai palung ih suakmi si loin Pathian hnen ihsin a ra mi thuthup a tel.

2.      Baibal pakhat le pakhat hi an rual aw in an rem aw thluh. Thuthianghlim pakhat le pakhat an kalh aw dah lo.

3.      Baibal sungah a um mi thutak  cu kumkhua daih thutak asi (Tikcu pakhat le thuanthu pakhat thawi mil aw in nganmi a rak sinan a sung um thutak pawl cu a kumkhua hrang asi).

 

Baibal Simfiang Daan Daanthlangpi

A.     Gramatical (cangan daan) vekih simfiangnak

1.      Lexicology

Tongkam bungrua pawl san zirnak. Cabu ngan lai ih an tongkam hman daan le tongkam pakhat ih san a rak neihdan pawl le a san a thleng aw mi le hmandan a thleng aw mi pawl theih ding in zirnak. Cuticun, Baibal an ngan laiah ziangvek san neiin tongkam an hmangih tui kan sanah ziangvek tongkam in Baibal thutak an simin a lailang thei ti ka theithei.

2.      Etymology-tongkam hrampi zirnak

Baibal ah a hmanmi tongkam pakhat hi khui tawk ihsin a suak ih ziangti vekin hmanmi a si ti thei dingah zirnak. Cucun, ziang tivek san nei in Baibal ah hman a si ti theihtheinak mi a pe.

            3. Philology-tong zirnak

            Hnam pakhat le pakhat kar lakah himi tongkam hi ziang tivek in an hmang ti thei fiang thei dingah zirnak. Cumi theih fiang tikah Baibal ih hmanmi tongkam pawl hi a tikcu le hmun ih zir in ziangvek san a nei ti theihfiang theih asi.

3.      Morphology-tongrem daan pawl zirnak.

Hnamkhat le hnamkhat tongthluan kan hmandan a bang aw lo cio ih Baibal ngan thawk nak ih an hman mi tong thluan pawl cun kan mai tongin ziangvek san a nei ti kan theitheinak asi.

B.           Thuanthu vekih simfiangnak

1)      Dinhmun

Ca ngan laiah ziangvek buainak le milai thuanthu a cang rero laimi a um ih ziangvek thu ruangah ca cu ngan a rak si ih zo pawl hnenah ziangvek thubuai le thu tluangthlam pawl cu ngan asi ti thei dingin ziar a tul.

2)      Ngantu

Zovek minung in zo hnen ah ca a ngan ih ziangtin a thu pawl a dawng ih ziangruangah a sim in caah a ngan ti theih a tul. A ca ngantu le a ca nganmi ah a sim duhmi milai pawl pehthlah awk nak pawl khal theih a tul.

3.      Nithla

Ziangtik kumah le ziangvek caanah ngan asi ti theih a ttul. Cuitlunah ca ngan laiah ziangvek milai pawlin ziangvek thuanthu an rak fehpi ti theih a ttul.

4.      Tumtahmi

Ca ngan tu in ziangvek tumtahnak thawn ca a rak ngan ih ziangvek tthathnemnak ruahsannak nei in ca a rak ngan asi ti theih a ttul.

5.      Thuanthu thawn a peh tlaih aw mi thu pawl

Ca ngan laiih thuanthu thawn a peh tlai aw mi milai thuanthu, hnam nunphung, politics, sumdawnnak lam, ei hawlnak lam, sakhuanak, milai san thuanthu, thiamnak lam le a dang milai thuanthu pawl tla theih a ttul.

 

C. Ca sung ngan vekin simfiangnak

1.      Genre – ca ngandan kalhmang

Ziangti vek ca/calai in ngan asi, thuanthu, hla, kamsang simcianak, bezai, nunthuleng, thufim, maw ziangvek ca in ngan a si ti theih a ttul.

2.      Structure – thu belh khawm dan

Ziangvek in thuthlangpi pawl cu cabu sungah rem khawm an si ti kan theih a ttul. Thudung le thuhmai theih a ttul.

3.      Figures of Speech – Ttongkau seh

Tahtthimnak, khihhmuhnak, suangtuahnak, ttonglinglet, ttong ngiofio, tong irhsit, hro nak, forhfialnak, maw ziangvek ttong kauseh hmangin simmi (nganmi) a si ti theih a ttul.

 

Baibal san neihterdan pahnih

1.      Deductive Method ( eisegesis)

  Mimal ruahdan a hmaisa ah retin thuthiang sungah thu ttansan hawlin milai ruahnak cu a dik a si tiah simfiang tumnak asi.

2.      Inductive Method ( exgesis)

             Thuthiangin ziang a sim ti zoh hmaisa in Thuthiang san cu ca ngantu in a sim duhsan vekin hliakhlai simfiang hnu ah tulai kan san thawn mil aw in ziang san a neihter, ziang kan hmang ding ti le kan zir dingmi pawl khaikhawmnak asi.

            Cutin Baibal cu kum 3450 lai rei ihsin ngan thawk mi asi ih kum 1550 sungah ngan thluhmi asi. Tuihlan kum 1900 rei tlukah Greek le Hebrew ttongin Pathian mithianghlim 40 lengloiin Pathian hnen ihsin thu an dawn mi pawl cu ngan a si. Thuthlunghlun cu BC 400 hlanah le Thuthlungthar cu AD 100 hlanah felten ngan thluh mi an si. AD 400 hrawngah Pathian thawkkhummi Thuthianghlim cabu pawl cu Thlrarau Thianghlim hnattuannak le zumtu kawhhran pupa pawl hmangin finkhawm thluh asi hnu ah Baibal bu 66 cu Bibal cabu pakhatah tuah in Pathian Thuthainghlim le biaknakah hruai awknakah hman dingah pom thluh a rak si. Cui hnu ah zumtu pawlin Thuthianghlim cu harsatnak, siatsuah tumtu, le dodalnak tampi lakah an rak fingkhawi, kilhim, kenkawh ringringih miphun tampi le ram tampi ah Pathian le milai karlak pehtlaihnak lam hruaitu hmanrua asi. Cutin kum le caan a rei vivo ih nuntu khawsak dan khal a thleng aw vivo vekin tongkam hmandan khal a thleng aw vivo tlunah Pathian thu  cu milai ttong phun tampi ah leh vivo asi tikah zocio khalin Pathian thuthianghlim cu a san let sual tahratin thuphan kan per lo nak dingah le Pathian thuphan kan puh pang lo nak dingah ziangvek Baibal kan hmang khal asile fimkhur zetin kan zoh ih Thlarau Thianghlim bawmnbak  le lamhruainak in  kan fehpi le kan nunpi a ttul asi.

 

Comments