PART II: BAIBAL CATHIANG AN POMDAN TLANGPI

PART II:                  BAIBAL CATHIANG AN  POMDAN TLANGPI

 

Ziangtin, zo in zo ih nganmi ca pawl cu Pathian thawkkhummi, Pathian thutak asi tiah ziangtin an rak pom in an rak cohlang in senpi hman dingah an rak nemhnet?

A.     Ahmaisa bikah, kamsang nganmi asi maw? 

Atlangpi thu in ca ngantu cu kamsang asilole dungthluntu asi maw? ti an zoh hmaisa bik. Ziangah tile Pathian in a rak simcia vekin "An tong dingmi ka sim dingih ka thupekmi pawl hmuahhmuah cu mi senpi hnenah an simtheh ding" a tivekin kamsang le Dungthluntu pawlin an simmi thu cu Pathian hnen ihsin a ra mi thu an asi (Daan.18:18). Kamsang pawl thusimmi pawl cu milai duhnak vekin simmi an si loih Thlarau Thianghlim in a simter vekin Pathian thu an simzia khal Piter in a sim (II Pit.1:21). Micaiah in a sim vekin kamsang pawl cu Pathian in a thu cu milai hnenah a simsuaknak ih a hmanmi hmarua men an si ( I Siang.22:14). "Lalpa in hitin a sim" timi tongkam hi Thuthiang sungah hmun tampi ah kan hmu thei. 

 1)      Thuthlunghlun (TH) 

Moses hi Pathian kamsang pawl lakah ca ngantu hmaisa bik asi vekin a ca nganmi pawl cu TH ih thu hramnpiah a cang. (Joshua 1:7-8) ihsin malakhi 4:4 tiangah Moses ih daan thu an simnak kan hmu thei. Isreal pawlin Moses ih nganmi thu pawl cu olten Pathian thu asi tiah an pom. Ziangruangah tile Moses kha Pathian thawn hmaiton in an be aw theu asi ti kha mipi pawlin an thei (Mipum.12:8), a thu pawl kha cabu sungah a rakkhum  asi (Suah.34:27; Daan.31:9).

           Moses cun canvo tha, Pathian thawn hmaton in biakawk theinak a rak neiih larnak le mangah si loin hmaton in Pathian hnen ihsin a thu sim ding pawl kha a rak dawngih cuticun a nih in mipi hnenah thu cu a aupi. Asinan, amah hnu ah amai aiawhtu ding kamsang midang an um. Moses ih thih hlanah Pathian in amai miphun lak ihsin kamsang dang a hril dingih anih in Pathian hnen ihsin Pathian thu cu mipi hnenah a aupi ding thu cu rak sim ciami asi (Daan.18:18). Hi tawkah Pathian in a simciami cu Isreal pawl lakah Pathian in kamsang pawl hmangin thu a simmi pawl cu a famkimih (Daan.13:1-5) hrihlo ih, cui an simmi a famkimnak a tawpnak cu Kamsang Zesu Khrih ah a thleng (Jn.1:21;Dung.3:23). Hebru cabu sungah ca ngantu in a simmi cu," Khuahlanah Pathian in kamsang pawl hmangin thu a rak simih a tu ahcun a Fapa hmangin kan hnenah thu a sim" ti asi (Heb.1:1-21). Thuthiang lala in  Pathian thawkkhummi thu casungih nganmi pawl cu khuimi an si ti theihtheinak a sim.

           Kan sim zovekin Moses cu Pathian palai a sizia mi zapi theih a siih a thu simmi pawl cu Pathian hnen ihsin a ra mi Pathian thu asi tiah zohman ello ten an pom. Cuvek thotho in kamsang dang pawl khal an thu simmi le an hnatuan in Pathian palai an sizia cu mipi theih an rak si. Cuitlunah kamsang pakhat le pakhat an thu simmi le an canganmi le Pathian thu an dawnmi pawl cu Pathian hnen ihsin a ra mi Pathian thu asizia an theihpi aw. Joshua in Moses ih canganmi pawl cu Pathian thu vekin a pom. Cun Maikhah in Isaiah ih thu simmi pawl kha a sim (Mai.4:1-4; Isai.2:4. Daniel in Jeremiah ih thu simmi pawl kha a pom (Dan.9:2).

  2)       Thuthlungthar (TT) 

               Thuthlungthar khal hi Thuthlunghlun vekin pomdaan tlangpi nei in pommi an si. Ca ngantu cu kamsang lole Dungthluntu an si maw? ti cu an thusut mi asi. Paul in Ephesian pawl hnenah ca a kuat tikah ziangkim an thei zoih kamsang le Dungthluntu pawl tohmi hramah hram tohmi an si ti thu a sim (Efe.2:19-20). Dungthluntu timi cu Khrih ih nun, thih le a thawhsalnak rak thei le hmu ih Khrih amah rori in leitlun hmun zakipah Thuthangtha simdingah mawhphurhnak a pekmi an si (Lk.24:46-49; Dung.1:8). Annih pawl cu Zesu’i hnen ihsin  thu a dawngsawngtu an siih Zesu amah rori in Thuthangtha sim dingah mawhphurhnak a pekmi an si. An hmuh le an theihmi thu pawl kha sim vivo dingah thupekmi an si. An thih hlanah Thlarau Thianghlim a ra dingih ziangkim thu a sim thluh hai ding thu kha an hnenah Zesu in a rak kamcia (Jn.14:26). Annih pawl cu AD kum 100 nak sungih Pathian kamsang pawl an si. Zesu in Thlarau Thianghlim a rat tikah thu ziangkim a theihter tlunah hmailamah a thleng ding thu pawl tiang a theihter ding thu a rak kamcia hai (Jn.16:13). Curuangah annih pawl cu TH san lai ih kamsang pawl vekin Pathian hnen ihsin an thu dawnmi sim suakin cabu sungah khumtu an si. Piter khalin a simmi  thu cu kamsang pawl simmi thu thawn a hlutzia an bang awk thu a sim (IIPit.3:1-2).

            Kawhhran pupa pawl kha Dungthluntu pawl kekar thluntu an sinan Dungthluntu pawlih dinhmun hleice kha an thei ih an dinhmun le an canvo vek co in an simaw dah lo. Clement of Rome kha (AD.30-100) Dungthluntu pawl san laiih nung a rak siih Paul khan Pathian thawkkhummi thu a simin cabu sungah a ngan asi ti a theitu asi. Asinan, amah le amah cu Dungthluntu sinak dinhmun nei in le a ca nganmi pawl kha Dungthluntu pawl ca nganmi vekin Pathian thawkkhummi asi tiah ziang tik hmanah a sim dah lo. Ignatius (AD.117) in amai dinhmun le Dungthluntu pawl dinhmun kha danglam zetin a theiih Dungthluntu pawl tuar vekin martar in a thi ve nan a damlaiah Dungthluntu pawl canvo vek co in a sim aw dah loih Dungthluntu Paul, Piter le Dungthluntu dang pawl kha upatnak a pek sawn hai asi.

            Thuthlungthar sungih Baibal pawl cu an zaten Pathian thawkkhummi an si. Ziangruangah tile Dungthluntu le kamsang pawlih nganmi an siih Pathian thawkkhummi vekin nganmi an si ruangah asi. 

i)        Thuthangtha Mathew kha  Dungthluntu ih nganmi a siih Pathian thawkkhumi asi.

ii)      Mark kha Pathian in mawhphurhnak a pekmi kamsang a rak si. (Dung.12:25; KK Tim.4:11).

Piter thawn a neihniam aw zetmi an si.Papaias, Hieropolis ih Bishop tuanmi, Dungthluntu san lai ih rak nung in hitin a ngan (AD.70-140), "Mark kha Piter ih tonglettu ah a cangih Piter thawn rawngbawlnak an neih hnu ah Zesu’i tongkam le a simmi pawl kha cabu ah a ngan." Papaias in Mark Thuthangtha kha Piter in Zesu’i thu a simmi asi tiah a sim. Cutin kan ti tikah Mark ih cangannak ah Thlarau Thianghlim a tello kan tinak asilo. Mark Thuthangtha sungih Zesu thu ngami pawl hi Mark in Piter hnen ihsin thu a dawnmi pawl an si tinak sawn asi.

iii)    Luke kha Dungthluntu cu a rak si lo nan kamsang a rak si ( Kol.4:14; Philemon.24)

Dungthluntu pawl thawn hnatuan tlang an rak si. Kum zabi 2 laifangih a thi mi kawhhran pupa pakhat, Justin cun Luke khan Dungthluntu pawl thuneihnak vek thuneihnak a nei asi a ti, ziangruangah tile Paul ih kaitlun asi ruangah a ti.Irenaeus in hitin a sim ( kum zabi 2 laiah): "Piter le Paul in Rome khua ah kawhhran an din laiah Mathew cun Thuthangtha a nganih, a sim khal a sim.    An thih hnuah Piter ih dungthlun le tonglettu, Mark in Piter ih thu simmi pawl kha cabu ah tuah tahratin kan hnenah thu in sim. Cuvek thotho in Paul ih dungthlun Luke khalin  Pawlih simmi thu pawl le an rawngbawlnak thu pawl kha cauk ah ngan tahratin kan hnen ah thu in sim".Tertullian, Carthage ih theologian (Pathian thu thiam sang)(AD.196-212) khalin hitin a sim: " Mark in Piter ih thu simmi le Luke in Paulih thu simmi an sim salnakah , zozo khalin an ca nganmi pawl cu an pu le hnen cio ihsin an dawnmi thu a si tiah a ti (51/252).

Luke amah rori khal ca a ngan tikah Khrih nunnak, a thihnak le a thawhsalnak thu pawl kha mitih hmutu pawl hnen ihsin thudawnmi vekin a sim.

iv)    John kha a dungthluntu a siih Thuthangtha pakhat, cakuat pathum le thupuan pakhat a ngan.

v)      Paul kha a dungthluntu a siih bu 13 a ngan .(Romans, I le II Korintian, Kalatian,Efesian,Philipian, Kolosian, I le II Thesolonika, I le II Timote, Titus, le Philemon). A cakuat pali sung lawngah amai hmin a ngan tel lo.

vi)    Hebrew Baibal ngantu zo asi ti tutiang theih a si hrih lo.

Mi tampi cun Paul ih nganmi asi tiah an zum. Clement of Rome; Clement of Alesendria (AD.150-215); Origen (scholar) (AD.185-254) pawlin Paul ih ngami a si an zum. Origen in hitin a rak sim, "Hebrew Baibal hi a sung thu pawl cu Paul ih ruahnak asilole a simtheumi thawn a mil aw mi an si. Asinan, a ca ngandan zoh tikah  Dungthluntu pawlih thu theitu in an zirhtu pawl ih zirhmi kha ca sungah an nganmi asi ding ti ka zum.Curuangah zokhalin Paul ih ngami a si an ti ahcun mawhsiat ding asilo. Ca ngantu taktak cu Pathian lawngin a thei".

         Curuangah, Hebrew ca ngantu in a sim vekin, ca ngantu cun  Khrih thu a theihnak cu mit ih hmu tu pawl hnen ihsin theihsawngmi asi ih, Khrih ih thu a simtu le a ngantu pawl hnen ihsin a theihsawngmi asi thu a sim (Heb.2:3). Curuangah ca ngantu cu Dungthluntu a siloih kamsang pakhatkhat asi thei ding tiah an ruat.  Adungthluntu pawl cun an mit in an hmu ih an hna ih an theihmi thu pawlkha an simin an ngan. Cuvek thotho in Paul khal khan Pathian hnen ihsin a dawnmi thu a simin a ngan. Curuangah himi ca ngantu hin Dungthluntu pawl hnen ihsin thu a rak dawngih a rak siarmi pawl kha cabu sungah a nganih Paul ih simmi pawl hi a rak ngan tlangpi bikmi asi ding tiah mi tampi cun an zum.

vii)               James, Zesu ih unau (Mth.13:55) in Zesu’i thawhsalnak a rak hmu ih (I Kor.15:7), Dungthluntu asi (Kal.1:19). Cule Jerusalemah kawhhran hotu a rak tuan (Dung.15:13; Kal.2:9) ih amah in amai hmin nganin cakuat pakhat a rak ngan (James 1:1).

viii)              Piter, TT ah cabu pahnih ngantu cu dungthluntu larzet a rak si. Silvanus kha a cangantu ah a hmang (I Pit.5:12).

ix)                 Jude, Zesu’i unau pa ( Mth.13:55) in kamsang thuneihnak thawn Jude cakuat kha a rak ngan (Jude 11).

 B.     Daan tlangpi pahnihnak

           Ca ngantu pawl an pawimawh tlukin a rak dawngsawngtu pawl khal an pawimawh zet asi. Ziangruangah tile Pathian thu cu Pathian palai pawlih phuanmi lawng si loin Pathian fa le pawl hnenah nganmi a siih zovek milai pawlin an rak dawngsawng hmasa ti hi a thupi zet.

1)      A hramthawk ah miburpi in rak cohlanmi le hmanmi asi maw?

             Baibal bu pawl cu Pathian minung pawlih rak cohlanmi an si. Ziangruangah tile Pathian kamsang cu mi zapi theih an siih an thu simmi Pathian hnen ihsin a ra thlengmi khal Pathian minung pawlin an thei. Paul in an thu simmi pawl cu milai thu men vekin an rak dawng loih Pathian thu vekin an rak dawnzia thu kha Thesolonia pawl hnenah ca a kuat tikah a sim ( I The.2:130). Adang zawngin kan sim asile Pathian Thlarau in Pathian fale pawl thinlung sungah hna a tuanih Pathian thu, kamsang pawl hmangin a simmi cu an thei. Geisler le Mix in an simmi cu, Thuthiang tehfung hi milai theihnak in kawhhran tawn khawm awknak menah tuahsuak mi asilo. Thlarau Thianghlim hnatuannak in Pathian Thutak theihtheinak a pek haimi asi an ti. Zesu in 'ka tu pawlin ka aw an thei' a ti (Jn.10:27).

               Cuticun Pathian Thlarau in zumtu pawl thinlung sungah hna a tuannakin Pathian thutak kamsang pawl hmangin Pathian in a rak theihterih kamsang pawlin an rak nganmi pawl cu an theithei asi tiah an sim. Pathian Thlarau Thianghlim hnatuannak tel loin zumtu pawlin Pathian hnen ihsin thupuan dawn theinak an nei loih Pathian thu theihtheinak khal an nei lo a si. Pathian in a thu a simmi pawl cu thilmak le hminsinnak pawl thawn a theihter hai theu (Dung.2:22; II Kor.12:12; Heb.2:40.

               Asinan, acancan cu Thuthianghlim asi tiah pom zo mi pawl hi kum reipi hnuah ringhleltu an suak theu. Thuthimnakah, Thufim, Thusimtu, Solomon hla, Esthar, Ezkiel pawl kha BC 400 hlanah Thuthiang vekin an rak pom zo nan, AD kum zabi pakhatnakah mi hrekkhatin an rak ringhlel. Thupuan kha kawhhran pupa pawl (Polycap AD 150; Justin Martyr AD. 140; Irenaeus AD.170; Clement of Alexandria AD. 200) pawlin Pathian thupuan vekin an rak pomzo nan, AD kum zabi 3 ah fehsual ( Montanists) pawlin an rak ringhlel.

Theih dingmi pawl:

               Pathian in a thu kamsang pawl a theihterih a ngan ter tikah a rak dawngtu mipi zumtu an ummih anmah in  Pathian thutak asi tiah an thei lohli. Curuangah a lehhnu kum ziangmawzat hnuah rinhlelhnak le sawiselnak a um sal theu mi cu zumtu diktak hnen hnakin Pathian Thlarau in a cencilh lo mi pawl hnen ihsin asi theu.

           Cuticun kawhhran Council ( tawn khawmnak) an rak tuah ih Baibal thu an rel tikah an rak zohmi cu zo ih ngami a siih kum zabi pakhatnakah zovek mipi in an rak dawngin an cohlang, ziangtin Pathian thu asi tiah an rak pom ti pawl hi an rak zoh bikmi asi.

2.       A thuneihnak

                   Baibal ngami cu zoin ziangvek tikcu ah ziangvek dinhmunah a ngan? Ziangvek minung pawlin Pathian thu vekin an rak pom ti theihfiang tikah lungkimtawktak theihtheinak a um lawng si loin ziangtlukin a sungih thutak cu a dik ih thuneihnak a nei ti zohfiang asi theu. Pathian cu Amah le Amah a kalh aw thei lo ih kamsang hmangin thu a simmi pawl khal a kalh aw thei lo. Curuangah Thuthiang bu khat cun a hlanih thuthiang pawl thawn a thu in a rem aw ding asi. ( Dung.17:11; I Jn. 4:1-6), cui tlunah leitlun milai thuanthu thaw khalin a kalh aw thei lo. Thuthimnakah mi hrekkhatin James le Jude hi Baibal asi ngaingai maw tiah an ringhlel. Ziangruangah tile James in zummnak thu a simmi hi Paul ih zumnak thu a simmi thawn a kalh aw asi an ti . Martin Luther hman in himi cauk cu a nep deuh ah a rak ret an ti. Asinan, Paul le James hin mibur dangdang hnenah le thubuai dangdang ruangah ca an rak nganih an tumtahnak a dan vekin an sim duhsan khal a dang ih Thutak ahcun zianghman kalh awknak a um lo asi ti an theih hnu lawmngah James cakuat hi Pathian thutak asi tiah an pom thei sal. Cun mi hrekin, Jude hi Apocryphal cauk sung ihsin thu lakmi a neih ruangah an ringhlel ih Pathian thutak asi ding maw tiah an ti. Jude hin Apocryphal sung ihsin ( cang. 14,15) kha Enoch 1:19 ihsin a lakmi asi tiah an ti ih Jude cu Biabal sungah telh dingah an thukthun. Asinan, Jude in Enoch cauk sung ihsin a lakmi a um ruangah Enoch  cauk kha  thawkkhummi asi tinak asi cuang lo ih Paul khalk han zumlo tu pawl hnen ihsin a lakmi a rak um ve thu kan hmu ( Dung.17:28; Tit.1:12).

                  Hitawkah, pahnihnak ih an tehfung cu thutheihnak asi. Zumtu pawlin Pathian thu cu huham cahnak thawn a ra mi asi tiah an zum. Hebru Thuthiang sungah Pathian thu ih thiltitheinak cu kan hmu, "Pathian thu cu a nungih a cangvai tlunah khandaih hriam hnakin a hriam sawn ih milai sunglam thlarau nunnak khal a sun tlang thei asi tiah a sim Heb.4:12). Pathian thu cu huham cahnak a neiih milai thinlung sungah hna tuan in an sunglam nunah danglamnak a neihter thei.

                      Esthar, Solomon Hla, le Thusimtu pawl hi an thuneihnak thu ah mi rinhlelh an rak kai. Esthar ca ngantu hi kum zabi pakhatnak lawngah an thei suak salih a thu sungah Pathian voikhat hman a tel lo ruangah an ringhlel. Solomon ih hla, ngai awknak thu a simnak pawl le Thusimtu, thil tha lo zawng hlir ih hmuhdan simnak pawl kha Pathian thunung asi thei ding maw tiah an ringhlel. Asinan, Pathian hnen lawngah ziangkim a famkim zia le Khrih ah mi-lungawi a kimnak thu an simnak pawl an hmuh suak tikah an zumih anpom.

 

 
Comments