HRUAITU THA

            Dunglam kum 50 thuanthu kan zohsal asile Kawlram cozah hruaitu pawl tlukin Kawlram thuanthu parah siatnak thlentu le thansohnak canpualtha daltu an um lo tiah sim theih asi. Thawng inn sungah mi thawng tampi thlakmi, misual mi tha lo tiah mipi pawlin an simsiat nautat zetmi pawl hnakin hruaitu dinhmun cotu, rampi hlawknak le upatnak canpualtha an kutsungah a retu pawlin mipi siatnak tambik an thlenter ih thansohnak canpualtha tambik an dal asi tiah sim theinak a um. Ziangah tile ralkap cun ralkah an thiam nan rampi kaihhruainak lamah an tlaksam ruangah asi ti ah sim theih asi fawn. Kum 50 hnu ah anmah khalin an duh lo mi le an ruahban lomi leitlun ah farahbik ram, eiruknak tamnak bik ram pakhat dinhmunah Kawlrampi thuanthu an thlenpi tinak asi. Tuihlan kum 50 rei ah Rangon khawlipi cu Asia ramkulh ah khawpi mawi bik a rak si dah. Chin miphun thuanthu zoh asile Falam khawlipi cu “Falam pi e sialso duaini kan nei lo” tiah hla ah rak sak hnawh mi khawpi a rak si dah. Kan dunglam kum 50 sungah thansoh ding zatin a thangso loih khawpi innhnen, leitlun khawpi dang cu sim lo, Chin khawpi lak hmanah a tumsuk lamah siar telh theih asi zo. Ziangtin zo a mawh, timi hawlsuahnak si loin thuanthu tuahtha tu ding hruaitu tha zovek an si timi khawruahnak le nun bawmtu ah a hnuailamah tawite zoh uhsi.

            Hruaitu tha timi ah biaknak, ramkhelhnak, le pursum leilawnnak lam khalah mibur hruaitu tha sinak hi bang awknak thutlangpi a um. Mibur pawlkom, (tahthimnakah, misual pawlkom, dan lo vekin sumdawng pawlkom, tvp) zapi ten a huap lo hmanah mibur pawlkom tamsawn ah hruaitu tha pawlih sinak, le cangvaihdan, nundan, mipi hruaidan pawl cu a tanglam pawlin a huap pam ko ding.

 

Hruaitu tha pawl cu:

 

1)      Dungthluntu tha

            Hruaitu tha pawl hi dungthlungtu tha an si hmaisa. Tongfim in “Dungthluntu tha si hmaisa loin hruaitu tha na si thei lo ding” tiah sim asi. Hruaitu tha pawl cu midang hnen ihsin a zir hmaisatu an si. Hruaimi ih sidan, umdan, hnatuanpawl anmah rori in an zir hmaisa. Dungthluntu tha si hmaisa loin hruaitu si a duhtu pawl hi hruaitu tuanvo an lak tikah an cang sual theu asi. Midang hnen ihsin mibur hruaidan, palhnak le thatnak an zir hmaisak hlei ah anmah rori in midang dungthluntu ih dinhmun, hnatuan, umtudan pawl an zir hmaisak tikah hruaitu an si tikah dungthluntu pawl ih harsatnak, tulmi, le hlawhtlinnak lamzin an theihcia mi asi. Tlunlam, hnuailam, bangpi mi le kiangkap milai pehtlaihdan pawl anmah rori in an zir hmaisa asi. Cutin mibur pawlkom thazang, bungrua, le canpualtha pawl cu a thabik in an hmang thiam ih thupi thute thleidang thiam in an hruaimi pawl hrangah thatnak tampi suahpitu an si.

 

2)      Nun in lamhruai

            A fehlotu cu thlun ding khal a um lo. Thluntu umlo in mahte a feh tu cu hruaitu asi fawn lo. Hruaitu tha cun “tuah aw, tuah hlah aw” tiah mifial asilo ih amai nun rori in a fehnak lamzin ah midang in an thlun mi asi. Hruaitu cun thiltha hmuhmi a nei ih a hmuhmi thiltha cu thihpi tlak, nunpi thlak, a lei tisa nun hnakin a thupi sawn mi, amai bulpak lungawi diriamnak hnakin a thupi sawn mi tumtahmi lamzin parah a fehtu asi. A tumtahmi tawpnak ah thiltha rahsuah ding a hmuhcia ruangah harsatnak, nawmnak, dodalnak, tvp a phunphun, daltu pawl lakah ngil zetin a feh. Tumtah nak thleng dingin hmanrua le lamzin thu ah a buai lo ih a hmuitin mi, thupi bik ah a retmi sawn cu dingzet in a pan ih a feh. Cuticun a fehnak lamzin cu midang in an thlun.

 

3)      Nutudan Mawi

            Hruaitu tha cun a tumtahmi a tha, tumruh zetin a hmuitin mi lamzin parah a feh lawng si loin a nitin nunah man a neihtermi pawl cu zohthlimtlak nun asi. A umnak mibur pawlin man an neih termi milai nuntu khawsakdan, a rian mi miphun pawlih Pathian a cawi mawi ih a rianmi miphun pawlih nunphung a cawisang in a tuahtha sawn asi. Amai nuntudan, tongkam, cangvaihdan ah siseh insang le khawpi kaihruaidan, sumpai laklut le hmandan, milai a pehtlaih dan ah siseh zohthimtlak nun a nei asi. Tuanvo tumpi hmuitinmi nei in nitin a nun rualrual in a kiangkap minung pawl hrangah mitthli tlaknak, siatnak, huatnak tipungtu asilo ih lungawinak, duhdawtnak le thatnak tipungtu asi. Thiltha a tumtahmi tuansuak ding le ngahnak dingah midang a nam thla dah lo ih midang lungawinak siatsuah tahratin siseh mi pakhatkhat nam thla tahratin a tumtah mi tuansuah a tum dah lo. Midang mawhnak le palhnak in amai hmai phiahfai a tumdah loih lamzin dikah a nun in a kiangkap minung, a pehtlaihmi pawl a hruai sawn asi. A rianmi Pathian thawn a harhdammi pehtlaihnak a nei. Bulpak nun, insang, khawtlang, mibur le pawlkom pehtlaihnak le telve nakah zohthlimnak nun a nei asi. Phunzai hmang le thusia karhzai tertu asi loih thiltha, remdaihnak, hringsuaktu sawn asi. Cutin cozah kumpi le leitlun khawmual, sersiammi ziangkim thawn a pehtlaihnak khalah zohthimtlak nunmawi in a nung.

 

4)      Thlengtulmi Thlengtu

            Tappi kawmah to men dingah zohman hruai an tul lo. An feh lo ahcun hruai an tul fawn lo. “Hruaitu” a tulnak san cu a tu ih umnak hmun ihsin hmun dangah feh a tul ruangah asi.Umnak hmun kel ah um ringring dingin zohman in hruai an tul lo. Hruaitu cun a tu fang dinhmun ihsin a hlatnak hmunah mipi a hruai. Hruaitu tha lo pawl cun mipi le pawlkom, rampi cu hmailam ah fehpi lo in anmai diriamnak hrangah senpi mipi rampi canpual tha le bungrua pawl cu an hman tikah thuanthu dunglamah an tawlhpi theu asi. Hruaitu tha cun an hruaimi pawl cu hmailamah an fehpi. Hmailam ah fehpi dingin thleng tulmi an thleng. Tuah kel, umkel, ti kel, dinhmun kel ihsin thansohnak hmailam pan in mipi an fehpi asi. Thleng tulmi thleng tikah umkel ti kel dinhmun kel parah lungawi tawktu le nuamnung cen theutu, hlawkpitupawl in an duh loih an do theu. Hruaitu tha cun a tui dinhmun ihsin an hruaimi pawl hmailam an pan pi ih dodalnak le dunglam ihsin hnukcaitu karlakah thlengtul mi thleng in, dunglamah tanta tulmi tanta in thuanthu hmailamah an fehpi asi.

 

5)      Siahhlawh  Hruaitu

            Khuahlan san ahcun hruaitu pawlin an hruaimi pawl cu sal vekin an rak sawr. “Tuah aw, tuah hlah aw” tiah mi an fial ih rannung vekin an rak hmang, an sawr, hna an tuan ter, an duhmi an tuah ter. Cui hlei ah an hruaimi pawlin anmah bang ding an duh lo, an tih, an huphurh ruangah anmah bang thei dingin an ruahmi pawl cu an simsiat, thangsiat, relsiat, nam thlak, lamzin an phihsak, a cancan cu a thah tiang an rak that theu. Santhar Khrihfa hruaitu tha pawl cun an rianmi pawl hrangah thiltha an tuahsak ih Pathian vozem le tuanvo pekmi tuansuak thei dingin lamzin an khihhmuh in an kaihruai sawn asi. Anmah hnakin an hruaimi pawlin thiltha tam sinsin an tuansuah thei nak ding hrangah an pum an pe aw sawn asi. Hruaitu tha cun anmai hrangah an hruaimi pawl an nung asi lo ih hruaitu sawn cu an hruaimi hrangah an nung sawn asi. “Milai fapa cu ren dingah a ra lo ih mi rian dingah a ra asi” tiah Zisu in in sim vekin hruaitu tha cu mi riantu sawn an si. A mawh a palhtu pawl mawhsiattu asiloih a mawh a palh le a santlai lo pawl cu lamzin ding le ngil, tha ah a hruai sawn asi. An theih thiam lomi le hmuh thiam lomi pawl cu hmuhsak in an phurrit sawngtu asi. An hruaimi pawl cu Pathian in a sersiam vekin, tumtah a neihmi vekin nun pitling an neih theinak dingin an kaihruai. Hruaitu tha, siahhlawh hruaitu cun an hruaimi pawl cu anmah hnakin thangso sinsin dingin an rian sawn asi.

 

6)      Hruaitu tha Hringsuaktu

“Aiawh tha hringsuak lo  hlawhtlinnak cu hlawhtlinnak ngaingai asilo” tiah sim asi. Hruaitu tha hringsuak lo hruaitu cu hruaitu hlawhtling asi thei lo. Sankhat sung ei ding khawpkham hmuh lawngah a lungawi tawk tu hi hruaitu tha asi lo. Hruaitu tha cun amai san ni khatkhat ah a cem leh ding ti a theihcia tikah hruaitu tuanvo a tuan thawk ihsin amai aiawh tu ding hruaitu tha hringsuak dingin siseh amah in atuansuak mi hnakih thasawn tuansuak thei tu ding hruaitu a timtuah cia ih a zirh, a kaihruai ih cutin amai can a cem tikah hruaitu tha dangin thuanthu cu cak sinsin in hmailamah an fehpi thei ding hrangah a hram thawk ihsin a timtuah cia asi. Hruaitu tha cun a hmuhmi lamzin cu midang a simsawng ih  tuan duhnak nei dingin a forhfial hai asi. Cutin thuanthu cu sankhat hnu sankhat pehzawmtu tuan sunzawmtu in an pehzawm vivo tikah san deng tiangin thuanthu nung cak zetin fehpi vivo asi theu. Hruaitu tha pawl cu an taksa a thih hnu hmanah an sulhnu a nung ringring ih an lamzin sialmi parah tesinfa, dungthluntu pawlin an thlun in thiltha tampi an hringsuak asi. Cutin hruaitu tampi in an tuahsual theu mi “rei tuk tiang hruaitu sinak lak” loin anmai aiawh thei tu, tuanvo sawng thei tu hnenah tuanvo peksawng an thiam theu asi. Cutin hruaitu tha an hringsuak ih anmai hruai sungah tuansuahmi hnakin tha sinsin tam sinsin tuansuaktu hruaitu tha pawlin a tikcu can te ah tuanvo an lak tikah santhar canpual tha lakah a thabik in canpual hmang thiam in thuanthu an tuah tha ih tuanthu mawite tantu hmaihruaitu an si.

 

 

7)      A thazawng lungput

            Leitlun hruaitu thuanthu zoh tikah a sezawng lungput in hruaitu le a thazawng lungput thawn hruaitu an um. Hitler, Sadam Hussein, Kawl ralkap pawl tvp hi a sezawng lungput thawn mipi hruaitu an si. Hitler cun German pawl cu leitlunah miphun pi bik ah a ruat ih midang uk bet duhnak lungput a nei. Jews pawl huatnak a nei. Sadam Hussein cun huatnak thawn hram a thawk ih America le Israwl pawl huatnak in a khat. Kawl ralkap pawl hi Mirang pawl huatnak in an thawk ih kawlram sung ih miphun dang pawl ukbet duhnak lungput thawn kawlrampi an hruai tikah an tawpnak cu zoh mawi lo zetah a cang. Huatnak, ikfiknak, thatlonak tipungtu hruaitu pawlih tawpnak cu duhnunglo zet asi theu, thuanthu an tawppinak cu dunglam kirsal tul asi theu. An feh hla poh le dungkirnak a hla sinsin theu. Zisu Khrih leitlun a rat tikah “leitlun mawhsiat dingin a ra lo, rundam dingin a ra sawn.”  Khrihfa zumtu hruaitu tha cun mibur kaihhruai tikah midang mawh le palh nak parah hngat aw loin, huatnak tipungtu siloin thiltha hmuhmi, duhdawtnak tipungtu, midang nam thlak mi le relsiat simsiatnak parah hngat aw loin hmuhnak dik, thatnak lamzinpi parah mah feh tahratin mipi le thuanthu an hruai sawn asi.

            Cutin sim tikah hruaitu tha pawl hi pawlkom ah lungbik, number one an si ringring ding tinak asi lo. Mi zokhal, mai kiangkap minung pawl parah a selam a tha lam an ciahneh cio vekin riantu tha, lamzin ding le ngil ah hruaitu tha, nun in lam hmuhtu si cio ding duhsaknak in ngan mi asi. A ngaingai ah kan zoh asile Bawi Zisu tluk tu hruaitu tha leitlun ah an suak hrih lo ding. Asinan leitlun in Bawi Zisu hnakin tualthat Barabbas an hril sawn asi kha. Hruaitu tha cu mibur pawlkom lu-bik a tuan ruangah asilo, a nun hi thluntlak asi ruangah mi in an thlun sawn mi asi. Nang, casiartu, ziangvek dinhmunah na um ti mi zoh hlah aw, hruaitu tha nun hi Khrihfa nun, Khrih dungthluntu pawl nun asi sawn. “leitlun eng nan si” tiah Zisu in in sim vekin kan umnak kipah eng, milai nundan hruaitu, lamzin dik hmuhtu si cio uhsi. Cutin Zisu in in zirhmi lamzin kan thlun cio asi ahcun leitlun killi ah tekdarh hman nungna, Khrihfa asimi Chin miphun pawl, kan thlennak kipah lamzin dik ah kan kiangkap minung pawl hruaitutha kan si theinak lamzin umsun asi.

 

Pathian in na pehparmi poh hnenah lamzin dik hmuhtu, lamhruaitu si dingin lam lo hruai camcin hram seh!