Laimi Santiluang in ziangtluk ziangvek ziangtiang kan miphun thuanthu a hngawng ti zoh tlang hrish uhsi! Pu Than ih Santiluang thendan pawl, 1. Tlawngkai San 2. Ralkap/Tlawng saza San 3. Lawng hnatuan (Tinbawta) San 4. Sumdawn San 5. Evangelist le Kawhhran din San 6. Refugee San… an si. hi pawl parah thuanthu tawite thlirkhawm hnih uhsi: 1. Tlawngkai San: * Fimthiamnak sangka pi a rak awng aw ttan mi asi ih khua hlam nulepa ca-ngan le siar thiam lo tete tla ca an rak zir tikah Laimi hrangah meifar a vang ttan vek a rak si. Leitlun khawmual tin thianthu sungah laimi an rak lut tan, tukvirh ihsin leitlun khawmual an rak cuan ve ttan ti theih asi. A rak pawi zet mi cu Laimi, laica, lai thuanthu a rak mal tuk tikah tlawngta pawlin ca an zir tam poh le cazirnak ihsin Laimi cu mi farah, cathiam lo, thuanthu nei lo, miphun nauta vekin tlawngta thinlung sungah ruahnak lungput niam tha lo a rak lut ter. Cutikah, cathiam le zirsang pawlin miphun dang ngaisannak lungput tampi a rak suak phah. Cozah lam in lai ca, thu, thuanthu zirnak phunsang tlawngtiang an rak on lo, phunli tlawng tianglawng an rak on. Fimthiamnaklam hnatuan sang kai (Education department) tuanvo nei tu pawlin Laimi pawl cu thuanthu zir ding nei lo, calai nei lo, thu le hla nei lo tluk in an rak tanta, a pawi tuk! Cu tikah tlawng cazirnak hmun hi lai mino tete pawl tluak sersualtu, miphun sinak nam tla tu dinhmun ah a cang. Tlawngkai ni tinten, “Kaba makyi Burma pyi” ti hla sakter tahrat in nauhak te pawl thluak cu Chin/Laimi sinak hlo dingin atu ni tiang tuah rero asi lai mi hi riahsiatza ngaingai asi. Nauhak te pawlin ‘Kaba makyi Burma pyi” hla an sak tinte Kawl pawlin thisen fawrkhat hman a man an rak pek dah lo mi Lai/Chin ram cu “Burma” (Bama) pawl ram, asi tiah an thinlung sungah hrambun rero asi! Tlawngah lunggyi (hni) an hrih mi, tong an hmanmi, tvp, cu relbet nawn lo sehla. Asinan, santiluang Khaikhawm ahcun Chin/Laimi thuanthu a thalamah san linglet tertu a rak si. Ca nei lo ihsin ca siar le ngan kan rak zir thawk! 2. Ralkap/Tlawng saza San * Laitlangah lo thlawh ti lo hnatuannak dang tha a rak um lo tikah laimi pawlin professional (pumcawmnak hnatuan) lamah Ram Dinkhawm kawlrampi sung hlehtlang thei dingin lamzin umsun cu ralkap tuan a rak si. Mi tampi sinak tum zetzet an rak kai ruangah a tha zet, cun ralbawi insang, fa le pawl tla lai khawte ih um hnakin a thangso le hmasawn sawn tampi hmuh ding an um. A hram thawk ahcun, Kawl kumpi hnuaiah ralkap rak tuan mi pawl kha a thabik si lo hmanah a tha zetmi a rak si, kan ti thei. Asinan, neta lam Ralkap cozah a kai hnu ahcun ralkap tuan cu eiruknak, milai siatsuahnak, milai nunnak ziang siar lonak, mipi canpual siatsuahtu dinhmunah hmun tampi ah a cang tikah ralkap kum reipi a tuan dah tu pawl thinlung cu nasa ten a eisiat a tuahsiat asi ti cu mit hmuh theih asi. A tusan ahcun kawl ralkap tuan ding cu rel sunzawm nawn lo hrih sehla. Tlawng saza san: Himi san cu san thuanthu in canpual thazet laimi pawl sangka a on sak mi pakhat asi kan ti thei. Zirhtu tampi an suak phah. Asinan, san neta in cu tlawng ihsin caruk, daitlannak pawl a suak vivo ih tlawng saya pawlin ei in lakkha khawpkham an ngah nawn lo tikah tlawngta pawl lungput siatsuahnak hmunpi ah tlawng hi a cang zo. Nulepa rori in hmanin camibuai tuah tikah caruk a duh lo tu tlawng saya cu “saya sual” tiah an ko thlang. A po tuk! Kawlram uknak a siat hnu ahcun fimthiamnak, nuncan ziazia zirnak hmunpi cu Chin/Laimi mino nauhak lungput mizia siatsuahnak hmunpi vekah a cang mi zoh tikah riahsiatza ngaingai asi. Cucu tlawng saya tuantu pawl mawh si loin kawlram political social system siat ruangah thilcang mi sim duhnak sawn asi. Ziangtik can le hmun khalah zirhtu pawl cu cawisan le upat tlak an si ringring. 3. Lawng hnatuan (Tinbawta) San: Lawng hnatuan hi laimi pawlin ramleng ah pumcawmnak lamzin sangka ong aw sun vekah a rak cangih hi santiluang khalin laimi tampi hma a sawnpi kan ti thei. Cun, tibawta rak tuan mi mipum siar ding an tam lo tikah ramsungah mipi nunphung le lungput tampi an thlengter ban lo, mimal insang, le mi bur malte sung lawngah hmual a nei ti theih asi. 4. Sumdawn San: Laimi pawl pursum leilawnnak lam tthangphawknak sangbik rak thleng hmaisa bik cu sumdawnnak hi asi ding. Rgn, Aizawl, Culcatta, le Chin/Burma bord ihsin India/Burma border area hlehka in sumdawng pawl zoh asile rei lo te ah laimi pawl ziangtluk in kan thleng aw cak ih pursum lenlawnnak lamah ziangtluk kan tlancak timi tla a langter. Kawltong hman thiam mumal lo, lai khawte fa rori in tong thiam lo nak ram le nunphuangdanglam minung pawl lakah sungah lut in pursum leilawnnak cangvaihnak pawl hmuh tikah laimi zir cak dan le thleng awk cakdan hmuh theih asi. Sumpai laklutnak lam khalah nasaten laimi in kan neih phah ih hmundang khawpipi khalah mi tampi in an vaih phah in nun nuam deuh le dinhmun sang deuh ah an din phah in an telefa an sawmsang thei mi hmuh tikah leitlun khawmual tinah laimi tluk in a thangcak mi an um pei maw ti tlukin kan tlan cak asi kan ti thei. A cancan cu ka sim theu ih kannih cu Bawi Zesu san lai minung pawl vek umtudan, le nunphung lakah rak suak in kum zabu 10-15 lakah thangso in kum zabu 21 minung pawl thawn hna kan tuan tlang (“I was norn in the first century, grew up in 15th century and compete with 21st century generation” tiah ka rak sim theu. Asezawng zoh asile sumdawnnak hin kan ram mipi tamsawn cu a hnawihnih hai tikah thinlung lungput mizia sia tampi a suah ter mi a um. Sumdawn tikah kawlram cozah in a sian lo mi tuah ringring a tul. Cutikah palik le ralkap kut awh nawhthuh pek ringring a tul. Cutikah kan lai nunphung le kan zumnak lamah thurin, Bible cun “nawhthuh pek cu sual” a ti fawn. Cui hleiah, milai thih theinak, rit theih thil zuar, meithal le kawlram kumpi lawng si loin a dang leitlun khawmual dan (international law) in a sian lo mi tiang tuah tu tampi an suak phah. Sumdawng tamsawn cu zuu in le nunau lamah tla dau, an si. Kan ram fala notete siahsuah tu tampi cu sumdawng pawl an si ti sehla ziang can reri lo te sung tal cu a dik thei man. Sumdawnnak in khawsung ah nasa ten thleidan awknak a suah ter mi le a dang pawl cu sim bet nawn lo sehla. A tlangpi khaikhawm asile sumdawn san in laimi tampi ramleng ah a fehter, pursum leilawn, sum hawldan a zirh a thiamter rualrual in kan mipi tampi a siahsuah ih kan biaknak le miphun nunphung dingfelnak pawl a siatsuah nasa. Kan thuanthu cu hliamhma put mi vek asi zo ih a hmaibal ter zet asi ti ah sim theih asi. 5. Evangelist le Kawhhran din San: E-le-heu! Himi thu ngan asile pastor tampi kam-kau tawn a tul ding a bang! Vanram thlen tikah hmuh ka cak zet mi tampi lakah pakhat cu kan ram pastor pawl dinhmun asi. Pulpit par ihsin Pathian thuphan per kan puh mi, kawhhran sung ihsin satan rawngbawl rero tu, biaknak fehsual nak ruangah nunphung, miphun sinak le pursum leilawnnak lam siatsuah mi pawl cawhkuan kuan ding pawl, tvp, hmuh a cak um nasa. Pathian thuphan puh: Pathian thu simtu pawlin pulpit par ihsin Bible an hmang sual ih anmai duhzawngin an sim, “Pathian in isim” “Bile in a ti” an ti tikah Pathian thuphan an puh asi. Thuphan hmuahhmuah lakah thuphan tumbik cu Pathian thuphan puh asi. Asinan Pathian cu a tha tukih aa lialo ten Amah tan tuk ruangah thuphan amah kan puh pang mi pawl khal in ngaidam ko ding ti cu rinhlelhnak ka nei lo. Kan ramah tthangphawknak a thlen hnu 1970, 80 hnulamah kan khristian sakhaunak hi a tlarawp deuhdeuh in a lang. Piantharnak, vanram kainak thutak rak sim tu pawlin kan mipi an thlin pi nak cu lailam khawte pual ramtawi ding vaksuak an riahbuk thlen hlanah lamzin parah to aw celcel, sual aw celcel ih lamzin parah a tlu a bang celcel vek kan si. A pahnihnakah, ramdang bawmnak a suak mi hin hmun tampi ahcun satan ngasiar tarh mi vekah a cang bet, a thatnak tampi lakah. Ziangvek miphun, ziangvek santiluang lak khalah a thleng aw dah lomi khrifa zumnak, Bible thurin cu tawite pathum in simfiang theih asi: vanram lamzin zawh tu pawl cu, #1, Pathian thlarau hrinmi (Piangthar) pawl, #2, Khrih thupek thlunih a thu vekin a nungtu pawl, #3, Duhdawtnak thupek nunpitu pawl an si. Ziangvek doctrine le kawhhran puanzar zar khal hai sehla, a tlunih simmi #2, le #3 a nunpi lotu pawl cu vanram lamzin zawh an si ti theinak kan nei lo. #1, nak cu Pathian lawngin a sim thei. Curuangah, kan ram ih thangphawknak thlen hnu ah laimi khrihfa biaknak a tlarawp deuhdeuh mi cu kawhhran tthentthek awknak le zumnak ruangah huat awknak, thleidan awknak, dodal awknak, zuar thlai awknak, iksiknak, pawlkom awk thei lonak, nunphuang huatnak, miphun tthekdarhnak, huat awknak, tvp, thawn satan rawngbawlnak pawl a suahnak hi sim duhsan mi asi. Kan ramah thlarau lam tthangphawknak a suak ih vanram kai ding cazin an tam phah rualrual in a siatter mi hi tampi asi ve. Thlarau lam tthangphawknak thu hi dodalnak le um lo sehla tinak si loin santiluang herkawi ahhin mipi in satan kutcak hmuh thiam ringring le mipi theih ter ringring tul mi sim duhsawn mi asi. Thlarau mit a meng tapoh cun khuaram an cuan tikah ziangtin hmu ve hai kei maw? Ziangtik ziangvek santiluang khalah biaknak thianghlim, dingfel zikthluak mi, a nung le tha mi cun miphun sinak a siatsuah loih kumpi cozah a siatsuah fawn lo, dingfel zetin mipi pumcawmnak a siatsuah fawn lo; biaknak, kumpi, le pursum leilawnnak hi khat le khat pitbet aw ringring sawn ding an si. Kawhhran dinsan, thangphawknak san hin atutiang kan ram mipi a hngawng rero lai fang asi ih santhar mino, biaknak hruaitu, mitmeng tapoh cun fimkhur zetin tangdornak in Pathian hnen lam hawisal a tul nasa. 6. Refugee San… an si. Kum 2000 ah “The Plight Chin Refugees in the Mizoram State of India” timi refugee report ka rak ngan dah ih bu 1000 lenglo New Delhi ah kan suah ih international ah ram zemsuah asi. Culawi ahcun Guam le Malaysia Chin refugee thu a rak lar hrih lo. Ka hmuh suak mi pawl lak ihsin tampi ka rak zir suak. A tucu, laimi lai khawte ihsin refugee sinak dil dingin Malaysia ah feh tahhratin USA a ra thleng mi tampi kan umnak khua, Indianapolis, Indiana ah an thleng zo. “Refugee san” in a tuah tthat mi cu mimal/insang khat cio hrangah refugee in a fehsuak tu pawl cu ram thangso ramah nuam deuh in um theinak siseh tefa hrangah zir sunzawm thei nak an nei. Laimi thuanthu santiluang ah “Refugee san” tluk in Chin miphun pi thuanthu a hngawng thuk, kau le siatbal tu a um lo hrih lo ding. A siatsuah mi tampi lakah, malte riahsiat rum rero phah in sim asile ramsung ihsin mino thatha, mipi thawng tel in an tlan theh, ramleng an thlen tikah miphun sinak, biaknak le thuanthu tuahthat ding mipi senpi vangtlang thuanthu liangparh suan mi a hlo theh, lungput ziaza sim ding a um nawn lo, dan um lo (lawless social order) hnuai ah an um, kan pupa in an thisen in an rak kilhim mi pupa ro-kan ram cu zo hman ih duh lo tak ram vekin mi tampi thinlung sungah a cang zo. Ramdang a thlengmi laimi pawl hi Bawi Zesu san lai aih “Samaritan” pawl vek kan si zo, nunphung le biaknak lam dan le dun hnuai ah kan nung nawn lo ih cawhpolh nun in mah le mimal diriamnak le hlawknak cu thupi bik thinlung mawng tu asi zo. Zainglam khal sisehla zohman ih kham theih lomi Laimi santiluang in a fen rero mi kan miphun thuanthu cu tuahtha dingin ziangtin hma kan lak cio le a tha ding timi mah le umnak hmun cio uhsi hmuhdan ruahdan hlawm awk vialvo thei a thupi zet. Santiluang kham theih lomi in kan mipi parah a thlenter mi pawl cu ziangtin kan thuanthu tuahtthatnak hrangah kan hman thei ding, ziangtin social engineer kan tuah ding, ziangvek thuanthu bungrua pawl kan kutsungah aum, zo in khui tawk ah ziang a tuah thei, tvp, relkhawm le ruahnak burkhawm ding hi santhuanthu in mitmeng pitling cin pawl liangparah a thlen mi cu asi tariai! Nang ziang na ruat ve? A hlan ih ka rak ngan dah mi siar duh hrangah: RAMLENG LAIMI PAWL LIANGPAR AH
Ramleng um Falam milesa pawl hmalaknak hrangah mah le titheitawk, kianglekap, le ramsung ramleng um pawl bawm awk cio asi. Kan milesa thlarau lam nun khua lamtluang an zawh thei nak ding hrangah kawhhran le hruaitu pawl hmangin pathian lamhruainak lawng si loin bawmbawi awk tul bik, sunglawi le tuan hrimhrim ding pawl vun tarlang sehla; 1) Ramleng harsatnak bawm awknak; 2) Ramsung harsa le tthansohnak bawm awknak; 3) Ramleng um pawl nunphung le miphun sinak hloh lo dingin kenkawh le kaihhruai awknak, 4) Lai thuanthu nung ausuah le tlangzarhpi; hi pawl hi an ttuldan bang aw tlukin a ttul pawimawh theh mi an si. 5) Calai le pehtlaih awknak
Ramsung, ramleng, hmuntin, leitlun killi ah a ttekdarh mi kan miphunpi, Laimi pawl bawmbawi awknak le tthansohnak hrang hmalak nak ah a tlunlam ih a ttul tuk mi, santiluangin mi pakhat cio liangparah tthuanvo inpek mi cio a bang aw lo ding nan mah le ti thei tawk, le mai hmakhua ah sangka a awng aw mi vekin zuam sinsin cio uhsi.
1) Ramleng harsatnak bawm awknak; Ramleng rak thleng hmaisa pawl lakah mi tampi cu pacang pitling hman har an ti tukah an rak ttap rero theu, an rel duh lo tla asi thei. An lungleng in siseh laimi dang pawlkom ding an neih lo ruangah siseh ramdang ah canpual ttha an ngah thei lo ruangah siseh an harsa tuk ih an rak ttap rero theu. Tu ahcun cutin sin awn loin ramtin ah laimi um khawm pawlin pawlkom tiang nei thei in an um vivo tikah harsatnak khal nasaten bawm awk vivo asi. Culawng hman si loin politicians, activist le media pawlin nasa ten kawlram thu, laimi thu, ramsung harsatnak le refugee thu an ausuah pi ruangah leitlun ramtin in kawlram thu le laimi thu tiang an theih phah ruangah laimi mi tampi in kan phu lo bawmnak le ngaihsaknak tla kan tawn phah. Culawng hman si loin laimi hmuntin ah a ummi pawl cu mahte cang-ai khawrh lawng si loin mai kiangkap milai, mah hnakin canpual a niam deuh, a harsa deuh pawl bawm awk tawn asi. Cucu Pathian pakhat be tu le miphun pakhat kan sinak langter tu, duhdawtnak in rian awknak, kaa lawng si loin mai miphunpi le zumnakah unau pawl duhdawt nak in kan rian awknak asi. Mimal tete le kawhhran pawlkom in lungawiza bawmbawi awk hlei ah pawlkom din in bawm awk tawn nak a um vivo, cu pawl lakah malte vun gan tel sehla; 1). USA-Chin pawlpi, Chin Community of Burma, USA Inc. USA state tinah Chin pawlpi din vivo asi. 2) Canada Falam pawl kom 3) Denmark Falam pawlkom 4) Falam Union, Delhi 5) Falam Unity trust, Aizawl, Mizoram 6) Falam Union of Burma, Australia * 7) Mizoram ah Fimthiam nak lam bawmbawi awknak pawlkom 1999 lai ihsin kan din ta mi a um 8) Aizawl le Champhai, Mizoram ah Health lam pang bawm bawm awknak pawlkom, clinic tiang tuah tu an um, 9) Burmese Charity, Delhi ah Pu Run Bik te pawl din mi 10) Falam Women organization, Delhi 11) Falam Pawlpi, Malaysia 12) A dang pawl, Hi pawl hlei ah, hmuntin ih a ummi Khrihfa pawlkom pawlin nasa zet in kan milesa, harsatnak lak ihsin tisa le thlarau hrangah bawm awknak pek asi. Ramleng um pawl kan bawm aw tawn ih kan miphun kan tundin awk lawnglawng ah ramsung milesa le hmundang ih a ummi khal kan bawm thei dingih leitlun khawmual tinah leitlun miphun dang pawl thawn tlan zuam awknak ah tluangten kan tlan ve thei ding. Cuticun kan miphun ttekdard hi pawl hi santiluang in fen hlo men lo ding leitlun killi ihsin kan miphun Pathian kan cawimawi thei ding asi. 2) Ramsung harsa le tthansohnak bawm awknak; Ramsung harsatnak le tthansohnak hrang bawmbnak hi a tlun lam ih ttuannak a thupit tluk in a thupi ve mi asi. Ramsung harsatnak le tthansohnak ding hrang hi ramleng ihsin kan bawm lo asile zapi theih vekin miphun dang lakah le leiltun santiluang dunghnu ah hla pi khua a tlai vivo ding. Curuangah, hmuntin ramtin ihsin ramsung kan miphun, ram hmasawnnak hrang tuan rero zo vekin tam sinsin ttuan sunzawm ding a tul. Cumi lakah a ttuan rero zo tu pawlkom le mimal ziangmawzat an um zo; malte tarlang sehla; i) Ilove Myanmar; Pi Sap Nei Thang te rawngbawlnak ii) Lailun Foundation; Chin Veteran, "8888" movement ihsin CNF a suahsan tu pawl hoha nak in din mi asi. Ramsung ah project a nei hnuaihni zo. iii) Chin Pawlpi, USA, USA ih a ummi Falam mipi zapi te huap in pawlkom a umsun, 2002 ah dinthawk mi le USA cozah hnenah registered pawlkom asi. USA ramsung lawng si loin, Malaysia le ramsung khal ah project a nei rero zo. iv) Falam Mino, FM, 2008 dinmi asiihm, Falam Electric hrang an bawm, v) Denmark, Falam, vi) Canada Falam pawlkom, vii) Korea falam pawlkom viii) Ramtin Chin Pawlkom, falam milesa ramtin um pawl pehtlaih awknak ih 2007 ihsin din mi asi. ix) Women organization: lai khawte ah tidai tuahsak le harsa bawmbnak an pe rero. Hitin mi zocio khalin mah le kiangkap ah lamzin a ong aw mi vekin zumnak le miphun sinak ah kan unau, kan miphun pi le kan ram hrangah ttuan cio asi.
3) Ramleng um pawl nunphung le miphun sinak hlo lo dingin kenkawh le kaihhruai awknak,
Tui hlan rei zet, kumkul lenglo ihsin ramleng ah a thleng mi Laimi ziangmawzat an rak um zo, asinan mitampi cu mi-hlo, Israel hnam hlo vek an si zo, an hrangah Falam Khuanu Khuapa pawlin mihlo khanlung ceh ding an si zo. Lami hrangah mithi an si zo. Cuvekin santhar santiluang in kan miphun milesa pawl leitlun khawmual tinah a fen hlo ttheh lo nak ding hrangah ramtinah a ummi, kan miphunpi pawl nunphung le miphun sinak hlo lo dingin kenkawh a ttul. Cumi hrangah mimal, insang, le pawlkom hmin in mi tampi in hma an la rero zo. Zuam sinsin a tul lai. Israel ram fate cu Arab ram 22 in an kimvel ih an dodal lai khalah a dinsuak thei nak cu ramleng um Israel miphun pawlin an bawm ruangah asi ti asile tampi cu a dik ding. Cuvek in laimi pawl khalin leitlun khawmual tin ihsin kan kiangkap ah a ummi, laimi pawl, miphun le nunphung sinak hlo lo dingin zuam cio a tul. Kan kenkawh lawng si loin kan tlang-au pi, miphun dang lakah, leitlun killi ah kan miphun sinak kan ausuahpi le tlang kan zarh ve a tul. Cumi hrangah hna a tuan rero zo tu pawlkom lar deuhdeuh pawl tla cu; 1) Chin pawlpi, USA, (Chin Community of Burma, USA, Inc.), kum 2002 ihsin kumtin te Lai Kumthar Puai maktara in (Laimi Si hi nuam dupdo ee, ti in) tuah ringring asi. Lehnak, lamnak, hla le thu thawn pawlkom awknak tintian tuah tikah USA ih a ummi laimi, Falam milesa pawl cun kan miphun sinak le nunphung an hloh lo lawng si loin ram le miphun hrang ngainatnak le miphun sinak an nunpi phah. Laitlang raksuahsannak a rei zo mi le ramlengah a tthanglian mi mino tete, laimi sinak thei nawn lotu pawl hman in "Laimi si hi a nuam tuk aw" an ti rero zo. Zuam sinsin ding. 2) Falam Union, Delhi, Delhi Falam Union pawl in Falam milesa an khurh awm bak ah an thei tawk lai nunphung le miphun sinak kenkawh in hma an la. 3) Canada Falam pawlkom 4) Denmark, 5) Australia Falam pawl, 6) Midang pawl. Hitin ramtin hmuntin ah a ummi, Laimi pawlin mah le tithei dan, zuamdan, phurdan, le lamzin a awng aw mi pohpoh ah kan miphun sinak, kan nunphung, kenkawh le tlangzarh vivo hi mimal pakhat cio liangparah santiliang in ttuanvo in pek mi asi.
4. Lai thuanthunung ausuahpi le tlangzarhpi Kum reipi ihsin calai lam thawn magazine phunphun ramsung ah a suak rero, ih ramleng ah tla suah mi tete a um theu. Asinan, miphun thuanthu nung huapkua zet in tlangau suahpi tu pawlkom, media, thu hla thlangzarh tu hi kan tla sam zet. Chin miphun dang pawlin an suah pi mi, Chinland guardian, Rhododendron, Khonumtung, le Radio aw thawn a um phahphah. Cumilakah, Chinworld, le Chinlandtoday, RFA tivek tla tunai te ihsin kan miphun thuanthunung an suah pi in laittong ten an cangvai mi hi a tha zet mi le man nei zet mi, laimi thinlung sicih tu asi. Culawng hman si loin hmailam ah mirang ttong thawn, Laimi le Lairam thuanthu nung, ramtin killi ah a cang mi, laimi, ram le miphun, mimal le mibur thawn a pehpar mi thu hla pawl ausuah pi le tlangzarh thei sinsin dingin zuam vivo cio ding thazang pek awk tawn kan ttul. Mimal hrekhat zuamnakin UNO, England, USA, le ramdangdangah siseh leitlun ramtinkan pawlkom pawl hnenah siseh Laimi thu hi theihter le tlangzarh asi zo, sunzawm vivo dingin tthangthar no nawn pawl kekar vivo a cu tuk zo. Hmailam ah a tulzet mi awnmawi, hla le nunphung (arts and entertainment) lam thawn khal kan miphun sinak le nunphung, thuanthunung leitlun khawmual tin ah ausuah pi thei dingin zuamsin sin cio uhsi. 5. Calai le pehtlaih awknak Khuahlan kan upa pawl cun post (cakuat awknak) hman an rak nei lo. Pawipeng a um khal asile minung rori feh in thu an rak sim aw theu. Mirang pawl an rak lut hnu ah "Laica" in tuah sak ih cangan tla an run zir vivo. Cutin kawlram kumpi thawn kawm awk hnu ah Post (carek) tla kan run hmang thiam. Tu ahcun leitlun killi ih a ummi Laimi pawl hu mittthep kar lo ah nimthlarau cakuat (email) in pehtlaih awk theih asi zo. THiltha, thilsia, thuthar thusia, le zir ding, hrialding pawl ausuahpi ringring asi zo. Cumi hrangah tlangcabawm tampi tla kan nei vivo ih a lungawi um ngaingai. Cuihlei ah, tleitlun khawmual tin ih thutthattha le santhar santiluang khuilam hawi in a feh timi thu hla santhar mifim thiamthim pawl in an laittong rori in an ngan suak vivo tikah kan milesa pawl cuu pehtlaih awknak lamah fim kan zir vivo. Mi tampi college le university, phunsang tlawng ah kai lo hman in thuttha ttha leitlun miphun dang pawl in sumpai tampi hmangin an lei rero mi, fimnak le zir ding tthattha a lak in tlang cabawm ah tla siar ding kan nei thei rero zo. Zuam sinsin ding asi. A sia a ttha, dunglam hmailam le tuisin ah leitlun khawmual tin ah thilcang mi pawl ausuahpi le theih awk ter, zir rero ding kan si. Kan theihnak le hmuhnak hi a mal tuk lai ih sumpai le lennak tampi hnakin kan ttulzet sawn mi khal cu fimnak asi. Fimnak ti tikah phunsang tlawngih degree sim duhnak si loin kan san thawn mil aw mi, leitlun khawmual ah a cang rero mi thuanthu nung parah ziangvekin laimi pawlin mah le dinhmun cio ihsin kut kan thlak in kan sup aw ve ding ti theihnak le hman awknak sim duhsawn mi asi. CUmi hrangah, laimi tla ke kan kar rero zo mi hmuh tikah lungawi nak ngaingai asi. Kan thuanthu, kan nunphung, kan calai, kan nitin nuntu khawsak, cat bang loin ausuahpi, zirh, le kenkawh dingin calai le zuam sinsin cio uhsi. Thanau lo ten, laimi miphun sinak zah pi loten, lai nunphung le calai thuanthu zahpi lo ten ausuah pi le tlangzarh vivo, zir vivo, thang vivo ding kan si. A thlun lamih thu tlangpi paruk lakah mi pakhat in a zapi ten a tuah cem thei lo ding. Curualrual in mi zohman in pakhat hman ttuanvo le tithei mi ka nei lo khal an ti thei lo. Curuangah, zo ih ttuanvo le ti thei mi le ttuan mi hi a sunglawi bik le a ttha hlei cuanglo men dingih mi zapi in mah ttuanvo, thuanthu in kan liangpar cio ah ttuanvo in pek mi vekin taima zet in kan ram le miphun thuanthu tungding sal asi lawngah leitlun santiluang le tlan zuam awknak ah kan miphun sinak dinsuah pi in ke kan kar ve thei ding asi. Casiar tu zapi ten parah lungawinak thawn! HM USA
=====================================================================
SAN-TILUAN (Refugee San) By NTK
Lairam ih Mirang an ra kai hlan pupa san cu tanta hrihin, Mirang kai hnu (1890 hnulam) ah Laimipawl cu, mai duh thu si loin a thengaw rero mi can le thil umtudan ruang ih ra cang "san-tiluan" timi sungah vei nga leng lo kan luang ve. Cui san-tiluanpawl cu a tlangpi thuin: 1. Tlawngkai San 2. Ralkap/Tlawng saza San 3. Lawng hnatuan (Tinbawta) San 4. Sumdawn San 5. Evangelist le Kawhhran din San 6. Refugee San… an si. Himi san-tiluan pakhat ciar ih in luanpi can ahcun Lai mipi lungthin sungah a hnakih thupi thil dang an um thei lo tluk a si. Kan tlin lo cingte khalin cui san-tiluan sungah luan ve kan tum. Neih thingnung suahin kan fanu le kan fapa cu cui san-tiluan sungah kan zuanglut terih, mi hlawhtling si thei dingin saduh kan that. An hnenin ruahsannak sangzet kan nei fawn. [A hnuaiih tarlang mi san-tiluanpawl hi a cekci si loin, thil dang hnakin mipi thinlung a luahkhat bik can zohin ngan a si.] Tlawngkai San (1906-1948) Hihi Mirang san a siih, Lairamah ca zirnak tlawng an din veten khaw tinih mi cungcuang deuhdeuh pawl cu tlawngkai dingin an thlah can a si. Hivek tlawng ih kai ding hi thil awl a rak si lo. Khaw khat sungih lal fa le mi neinung deuh lawngih an rak tlin mi a si. Curuangah mi rethei sungkua tla cun an mang hmanih an rak man ban lo mi a si. Hi san ahcun tlawngkai thei ding hi kan Lai mipi thinlungah saduh an thah bik mi a rak siih mi kipih an rak zoh san bik mi khal hivekih tlawngkai "zirlai/tlawngta" an rak si. Hi sanih tlawngkai hi mipa an rak si bikih nunau tlawngkai cu ti thlam lo an si. Ralkap/Tlawng saza San (1948 – 1960) Kan ramin zalennak a run ngah veten khaw kipih an rak upat le ngaisan mi cu ralkap ih lut a si. Hihi lal le mi neinung si lo khalin an ti thei ve mi a si ruangah a rak lar cuang. Khaw khatah ralkap tuan lai asilole ralkap ihsin cawl zo mi pakhat khat cun khawsungih lo hnatuan tlangval menmen hnakin a dinhmun a sang deuh ih, nupi khal a duh duh a hril thei tluk a si. Hi sanah tlawng saza a rak lar zet nan ca zir thiam cin lawngih tlin mi a si ruangah, mi tam sawn hrangah tham ban lo dinhmun deuhah rak ret a si. Lawng hnatuan (Tinbawta) San (1960 – 1975) Hi san ah Laimi pawlih kan rak uar bikmi cu Tinbawta si ding a si. Kanmah lawng si loin Kawlram sungih phunhnam kipin an rak uar. An hlawhman khal a tam, an thil ti thei mi khal cozah hnatuan le hnadang tuanpawl hnakin a sang cuang. Tui Rangoon ih inn le lo nei thei cin cu Tinbawta deuh hlir an rak si. Mi pakhat "tinbawta" a si ti kan theih cun kan zoh dan a dang, kan ngaisang cuang. Sumdawn San (1975 – 1990) Sumdawn san a rung thlengih kan Kawlram sung lawng si loin, ram leng India, Thailand tivek tiangin mit vang deuh cin cun feh cupco a si. Hi sumdawn san luar bik can ahcun nitin deuhthaw kan innhnen ram India (Mizoram) ah lo fehin feh a siih, rei hlanah Mizoram ih tang lanta khal thawng telin kan hung si. Sumdawn sanah mipi hrangah sumsaw ngah a awl cuangih, a nu a pa in tuan theih a si ruangah hi san-tiluan in kan Lai mipi thinlung in neh cuang a bang. Hi san thotho ah kan ram ah Pathian thu lamih ih harh tharnak a leng cih ve. Evangelist le Kawhhran din San (1980 – 2000) Kan ramih Pathian thu ih harhtharnak a hung thlen can hi 1974 hrawng a si. Hi hlanah pianthar thu siseh, kawhhran thar din siseh cutlukin rak buaipi a si lo. 1980 a hung thlen cun piantharnak thuin kawhhran tin a hngawr thluh ih a hninin a hnin a si bik. Khawtin le kawhhran tinih buaipimi bik cu pianthar thu a si. Pianthar thu hin dokalhnak tawng phahphah hmansehla, thu simtu evangelists pawl cu khaw kipah mah le tawkin ngaisan le upat an si. Khaw hrekkhat tla ahcun Pathian thusim ih vak le pastor rimnam an si hnuhnu cu nupi tiangin duh hril thei dinhmun an thlen phah. Mipa lawng si loin nunau khal tel theinak a si ruangah a mi vuak a na cuang. Hi san-tiluan hin kan ram cu kum rei nawn a fen. Hi Pathian thu ih harhtharnak a thlen hnu rei loah Kawhhran/Pawl phunphun khawtin deuhthaw ah pa bangin an kheu ih khaw hrekkhat tla ahcun kawhhran pali nga umnak tla a um. Refugee San (2000 - ?) 1998 hrawngin refugee dinhmunin ramdang ah fehnak cang kan hun thiam. 2000 hnulam a hung thlen cun a hleicein Delhi le Guam lam panin thlanglam ram America, Australia, Europe ram lam tiangin thlen a theihzia kan hun thei ngah ih feh suak loin dung lamih tangta cu mi bang lo tlukah retawk deuh a si. 2004 a hung thlen cun a hleicein Malaysia lamah refugee si thei dingin kan lung a leng duahdo ih, vanram kai ding hnakin Malaysia feh duh hman kan um ding ti pangnak a si. Malaysia ihsin America le Europe ram lam tiangih feh suak thei an tam vivo ti kan theih hnu tla cun, kan semnak Lairawn le Laitlang hninghniang te cu dung tunin tilian luanin Rangoon lamah kan luang sukih, ralkap thawng zakhat rual hmanin in kham tum sehla kham theih kan si nawn lo ding. Hi Refugee san-tiluan ih in fen nehdan cu maktak a si. Africa ramih ram-caw rual tilian tan men kan bang. Kan feh duhnak hmun lawngah kan thinlung zaten kan ret thluh ih, kan hmaiah tilian mi fen thei a um maw, kan tan ding tivapi sungah in keu that theitu tisartam tla a rak thupaw pang maw ti khal kan ruat man lo. Curuangah tilian ih a fen that mi kan umih tisartam ih keu thatmi kan um khalle, luan tuk le cak tukin ke kan kar pang maw ti a ruat duh le a ruat paih kan um lo, a ruat man khal kan um lo a bang. Delhi lamih harsatnak cu tanta hrihin, Malaysia ih kan Laimi dinhmun cu a takih tuartu lawngin an thei fiang bik ding. Sumpai neih tam tawk lo ruangih thin natnak le harnak tinkim siseh, Palik le RELLA an timi palik dawk misual dawk kaih phangih thin le ham kai loin mai umnak innsangih tlanlen harzia siseh, rukruk hmang misual tihin thinphangin um ringring siseh, suakthuan cakvak hrang hmanah mipa hrang tla ahcun mai saduhthah hnatuan ngah a harzia siseh, mino fala hrang khalah mai duh thu le suahsual hrimhrim ruangah si loin ninghannak tinkim mitthli thawn tuar rero mi siseh, laina thih can rori hmanah Palik tih ruangih miruang hman zawn ngam lo le phum ngam lo tiangih umin riahsiatza siseh,_ kan khua le kan ramih kan tawn dah kel lo mi siatnak phun zakip kan tawn phah a si bik. Asinan hi siatnakpawl hin kan thinlung nehter lamlam loin, kan tum ram thleng thei dingin le kanmah le sungkhat laina hrangah sumsaw ngah thei dingin, taima le tumruh le tuarfai zetin, hacang rial phahin kan feh sinsin ngam thotho ruangah, phunhnam ropi kan si lo hmanah phunhnam maksak cu kan si hrimhrim. Ziang a va si khalle a tha le a sia cu feh tlang ringring an si ruangah, tumtah neiin ke kar ngam kan si hnuhnu cun kan tumtah mi kan thlen hlanah ke sit ngal khawn kan tawng pang a si khalle kan tuar ngam a tul ko. Amahlawngte, ka hawi ku khaw ka ku ve titu men si loin, thil ziangkim hi a hlawknak le thatnak lawng zoh loin, a phen khatlamih thil um thei khal zoh phah thiamtu kan si a duhum. Cun, sumsaw le sinak sang duh ruangih milai hlutnak le sunlawinak le zahumnak tiang hlohtu kan si lo a thupi zet fawn. Sumsaw cu hawl ding, ngah tum ding, kan tul mi a si. Thil thar theih duhnak neih ding, hmuh khal tum ding, milai dinhmun sangtertu an si. Asinan cuipawl cun kan minung sinak le hlutnak tiang khuhter ding an si hrimhrim lo. Kan Laimi hrangah Refugee in ramdang ih fehsuah hi a tha maw, tha lo, tiin in suttu um bang sehla, kei cun, "san-tiluan hi zawi phunhnam le zawi fa si doneh tumih doneh thei?" tin ka sut-let tengteng ding. Aw! San-tiluan, na nem zet nan na khoh ko ee, Na thlengaw theu nan, na cawl dah si lo, An lo tuar lo, khuanui siam zawi phunhnam hmanin, Lai fahniang, kannihpawl khal, In fen lialo men a si hiteh, na luannak kipah!
+++++++
(Hminsin: FCC, Malaysia Mekazin ih suah zo mi a si)
===============================================================
Laimi Santiluang Dawlthat Tul: Social reformation needed HM AUg 8, 2007 Thuhmaihruai: Aizawl, Mizoram ka um lai (2000) ah, Aizwl Radio in zing 9am hrawngah "Vanglaini" thuthangca suahmi 'editorial' ta cu la in hitin a sim: "Khawsak (Chin) mi pawlin Mizoramah Mizo fate pawl sualnak an rung zirh vivo ih sualnak a pung vivo ruangah khawchak (Chin) mi pawl thawn Mizo hnahthlak pumkhat sinak ding lam thu tawlrel ding cu thilcang thei asi lo ding." Ka thin a heng tukih tellephone thawn "Vanglaini editor"ka phone. Mizoramah a ummi, Chin mi, kan milesa pawl harsantak hliakhlai in (research ka tuah lai) kan um lai asi. Cuvek thotho in laimi kan vak kan tawihnak ah Chin miphun pawl hin ziangvek hmel kan pu, midangin ziangtin in hmu? Kan t esin fa pawlin Chin (lai) mi sinak hi an porh awk theinak dingah santiluang kilkhawi that tul mi a um asi.
Kan pipu san lai ah, milai siathatheihnak lamhmuhnak in thiltha tuah lawng si loin casungah ngan lomi, khuahlan dan le dun in a rak kaihrem hai ih thiltha tuah zuam dingin faknak, lawmnak, cawimawinak le upatnak pawl dawi in mi tampi thiltha tuah an rak zuam aw aw. Cuvek thotho in thiltha lo tuah lo dingin, hremnak, mawhsiatnak, ningzahnak pawl hrial tum in thiltha lo cu an rak hrial. Senpi vangtlang mipi siathatheihnak (collective consicne) in a rak kaihruai. Laimi pawl cu phunhnam fatete lakah mah le ramthen cio ah mah le lal thawn rak uk awk asi tikah hnamkhat le hnamkhat pehtlaih awknak le tuahtlang mi a mal tikah hnai hnawk awknak khal a mal. Santhar san, ram dinkhawm kawlram kumpi zalennak hnu lamah laimi lawng si loin Chin mi zapi, Kawl, Kachin, Mon, tvp, tiang ramkhat ah kan um. Ram Dinkhawn Kawlram pi sung lawng si loin, tuihlan kum kul sungah, ramlengah Mizoram , India , Bangladesh , le leitlun ramdangdangah kan milesa kan vakvai vivo. Ramsung ramleng ah midang hnen ihsin kan zirmi siseh kanmah lala in kan thlothlakmi nunphung siseh a tam vivo. Cu pawl cun siatnak le thatnak kan miphun parah a thlenter vekin thuanthutiluang in a fennaknak ah fen dingin zoh men loin kan miphun hruaitu, politictians, biaknak lam hruaitu, le pursum leilawnnak lam milian, le zirnak lam hnatuantu le kumpi lam thawn a pehpar tu pawl, mi zapi ten tangrualin hmalak a tul mi a um.
Biaknak lamah khuahlan rirai biaknak ihsin khristian sakhua biaknak ah kan thleng awk tikah hmun tampi ahcun milai nitin nuntu khawsaknak, fimthiamnak, nunphung dan le dun pawl khal hmasawnnak tampi a um rualrualin thatlonak khal a um ve. Kan ram kumpi thatlonak ruangah ziangkim ram mipi pehtlaih awknak ah mi senpi hmasawn tlangnak, lungawi tlangnak le hmailam kumkhua daih, cawisan tlak nunphung, thinlungput le mizia pawl tuahtha lo loin a selam pan in a feh rero mi tampi a um; cawisan tlak miphun, mimal, mibur kan si theinak dingah thuanthu tiluangin a selamah kan mipi thinlung a fen rero mi pawl kham thei dingin siseh tuahtha sal dingin siseh hmalaknak neih hrimhrim a tul. Cui hleiah kan kiangkap ah nitin kan hmuh mi le ton mi, kumpi rorelnak, khualtlawn veivahnak, le santhar ei in hawlnak pursum leilawnnak ruangah diknak le dingnak a hlo vivo ih midang le mipi lungawinak siatsuah zawngin ei hawl nak, miphun thuanthu siatsuah zawngin mimal hlawknak hawlin cangvaihnak pawlin kan milesa lakah mi tampi thinlung vavai in an um. Curuangah, santhar tiluang in tisia bawrhhlawh thawn kan mipi a fen rero mi kham thei dingin le Pathian lungtawng cawisan tlak miphun kan si vivo theinak ding hrangah biaknak lam pawlkom, vengsung pawlkom, pastor, kawhhran upa, milian le neinung kan neihmi, hruaitu upa le zirsang mino, ramsung nulepa, thangthar pawl tangrualin in hmalak a tul.
Ziangvek pawl hi miphun siatsuahtu an si?
Phunhnam siatsuah tu, santiluang thusia in kan mipi a siatsuah rero mi lakah a hnuailam vek thu pawl hi a hrekhat pawl an si: #1. Thinlungsiat tundin (repairing decayed moral) :- kan ram mipi thinlung a eisiat rero tu, miphun siatsuahtu, lungput tha lo hi do hrimhrim a tul. Dik lonak, midang mithli tla ter tahratin mai mimal pumpuarnak hawlnak, miphun thuanthu ngaihsak lonak, midang canpual siatsuah tahrat in mimal hlawknak hawlnak, hnam hlo sinak pawl do a tul. Politics tuah tikah siseh ei le in hawlnak, pursum leilawnnak, biaknak le milai pawlkom awknak tinah eiruknak cu do in hnam thianghlim, le cawimawi tlak miphun kan si theinak ding lamzin hawl a tul.
#2. Nunphung kenkawh tul mi: Kan miphun mawinak cu kan tong le nunphung ah a hngat awk vekin ziangtin kiltin ihsin kan nunphung kan kenkawh in kan thangso ter thei ding ti ah lamzin hawl tlang a tul. Kumpi cangvaihnak, Biaknak, politics, le sumdawnnak khalah kan miphun mizia le sinak siatsuah zawngin cangvaihnak pawl do le kham thei dingin mipi tan tlang dan hawl a tul.
# 3. Santhar milai pawlkom awkdan (Contemporary social order):
Vengsung hoha awkdan, kaihruai awkdan, zovek pawlkom in ziangvek hnatuan a tuan ih ziangvek pawlkom sungah mipi ziangtluk tiang tuhlut awknak an neih a tul, mipi thazang (social capital) cu ziangvekin zianghrangah ziangzat hman tikah senpi vangtlang, khawtlang hrang hlawknak bik asi ding? Hnam fatete pawlkom awknak in ziangvek a tuah tikah midang zapi hrang siathnak thlenter loin thatnak sawn a rahsuak thei ding? Kawhhran pawlkom awknakin vengsungah ziangvek thatnak that lonak a suahter, ziangvek tiang rem awk lonak le dodal awknak a suahter? Ziangtin a tuhnakin biaknak, milai pawlkom le mibur cangvaihnak pohpoh in senpi vangtlang le khawtlang hrang thatnak a suahpi thei ding? Miphun siatsuahtu milai mizia, lungput, le tuahnak pawl cu ziangtin senpi tangtlang in kan do ding? Ziangvek in ramsung ramleng ah hmanrua bungrua (resoures) kan hawl tlang thei ding? Khuahlan lalsan lai thinlungput pawl tlansan in siseh kawlram ralkap uk awknak, dictatoship kaihruai awknak pawl tlansan in ziangtin pawlkom le pehtlaih awknak tinah mi senpi lungawinak le hlawknak a tambik rahsuahter theih asi ding, vengsung mimal tin in ziangtin khuitawk in an duhmi duh lo mi an ausuahpi thei ding, ti pawl hi ruatkhawm tul hrimhrim mi an si.
#4. Phunhnam fatete thlaidan awknak: Ziangtin ziangvek in phunhnam fatete karlakah pehtlaih awknak le theihthiam awknak, pawlkom awknak kan neih a tha ti ah senpi tha timi hawl tlangin hnamkhat le hnamkhat eltai aw zawng si loin tanrual dan hawl a tul. Ziangvek hnan khurbing cangvaihnak pawl hi hrial a tul ih senpi vangtlang siatnak asi, ziangtin senpi vangtlang thatnak hrangah thleidan awk nak le duhsakbik awknak um loten kan lai nunphung le khristian thuken vekin senpi vangtlang thatnak ruatin hma kan la tlang thei ding, ti pawl hi tuat khawm hrimhrimtul mi an si.
#5. Vengsung (society) nathrik hawl le damnak hawl tlang a tul: Ziangvek thuanthu, santiluangin kan milesa mimal in siseh mibur in siseh mipi senpi vangtlang thinlungput le mizia a siat ih ziangvek in tidam sal a theih ding, ziangvek hmanrua le bungrua kan nei ih ziangtin tuahthat sal theih asi ding, hmailamah ziangtin kan khua kan ram kan mipi cu kan kilhim aw thei ding, ziangtin kan miphun mawinak le porh awknak kan kilkhawi in kan kenkawh ding, ti pawl hi nasate ruat khawm tul zet mi an si.
#6. Senpi vangtlang thupuan: Kan ramah ram uknak in a kilhhnget tuk ruangah senpi vangtlang in thu hla theih thei mi hi a mal tuk. Asinan, mah le tlang, ramthen sungah kanmah te thu le hla tampi theihter awk dan, zatlang thupuan ausuahpi thei dan lamzin tampi a ummi a um. Kumpi dinglai dodal zawng kherkher si loin ram mipi hmasawnnak, vengsung thianhlimnak, miphun siatsuahtu nunphung tha lo, dodalnak, zalen zetin vengsung thu ausuahpi nak ding lamzin kanmah te hawl thiam a tul. Kumpi le midang in in siatsuah thei mi cu kan taksa lawng asi, kan thinlung le thlarau cu kanmah in kan siatsuah lo ahcun zohman in intuahsiat thei lovekin siatnak in in khuhneh lo dingin kanmah lala in tuanvo tumpi kan nei fawn.
Hi pawl hi thu tampi lakah tahthimnak vekin ngan tel mi an si. Thutlangpi tarlang mi pakhat hnu pakhat hi cahram saupi suahpi dingin a takin kan ram mipi lakah ziangvek tiang ziangtin hmun a khuar in a siatsuah zo, ziangtin ziangvek thawn mipi thinlungput kilhim le tuahthat saltheih asi ding ti pawl cipciar in hliakhlai in buaipi hrimhrim tul mi ansi. Mihrekhat cun hivek thu pawl hi kan ram a that tikah le kan pum a puar deuh tikah buaipi ding asi ti ah an ruat men ding nan, hi pawl hi kan ril a rawng, ram a tha maw tha lo maw, thawng inn sungah maw lengah kan um tikah khalah, ramsung ramlengah kan buaipi hrimhrim ding mi an si tiah a ruat tu khal an um ve ding.
Ziangtin tuah thawk theih asi:
Hmun tampi ah, a bik takin kawhhran pawlin, buaipi rero zo asi ko ding. Asinan a tuhnakin tam sinsin tuah theih nak lamzin a um asi. Santhar pehtlaih awknak a that ruangah ramsung ramleng khal hmalak tlang thei mi tampi a um. A awlsam bik in hmalak thei dan dingah ruat lawkmi pawl cu:
#1. Biaknak lam hmalaknak: -Kawhhran pawlkom: Kawhhran upa, pastor pawl hin, Bible in tuanvo a pekmi khal an sivekin, tuah thei mi tampi an nei. Khawtin hmuntin ah a ummi kawhhran upa le pastor pawl in seminar, conference tuah in a thlun ih tarlang mi pawl hi ruatkhawm, rel khawm, thiltha lo hnam siatnak do dingin hmalak tlang dan ding an rel khawm thei. Cutin mah le kawhhran sungah mipi zirhnak (public education) khal an tuah thei ih mipi an kaihruai thei. A biktakin ramsungah, kawhhran pawlkom hi a zalen bikmi pawlkom asi vekin kawhhran hin tuanvo tumpi a nei. -Bible tlawng: Laimi rori in Bible tlawng tampi an din zo ti thu theih asi. Bible tlawng zirhtu le saya pawlin a thlun ih tarlang mi pawl thu rel khawm dingin conference, seminar, mibur pumkhawmnak an tuah thei ding a zum um. Tlawng dangdang kawm khawm aw aw in siseh thlawngkhat sungah zirhtu le tlawngta pawl komkhawm aw in siseh tuah thei mi tampi a um ding tiah ruahnak a um fawn. Bible tlawng tinah an tuah thei mi cu an zirnak (time table le cariculum) sung rori ah santhar thuanthu tiliang thlir khawmnak (contemporary social movement issues) rel khawm can zarhkhat ah tlawngta le saya zate'n minute 30 sung can an hmang asile tampi thathnemnak a nei ding tiah ruahsannak a um.
#2. Vengsung pawlkom: Vengsung nulepa, thalai, nubu, pawlkom phunphun a ummi pawlin mibur tonkhawm awknak tuah in a tlunih tarlang mi thu pawl ruattlang le hmalak tlang theih asi. Ramsung khalah kumpi le a cozah dodal zawng si loin senpi vangtlang lungawinak le hlawknak hawl tlang dingin hmalak tlang thei dan lamzin tampi a um. #3. Sumdawng milian pawl: Ramsung ramleng sumdawng milian, neinung deuh pawlin ram mipi senpi vangtlang hmasawnnak ding ruatin neiih sumsaw thawn a tlunlam ih tarlang mi vek pawl thu hla ruatkhawm dingin a tulmi sensoh pawl tla thawh khawm in vengsung upa, hruaitu pawl thawn hmalak tlang a theih mi tampi a um.
#4. Thiamsang pawl: Atlunlam vekin hmalak tikah, mah le pawlkom, tlangtluan, kawhhran, mibur fate sung lawngah khurbing zetin feh loin leitlun khawmual tinah a ummi, laimi rinsan tlak, thiamsang pawl thawn tuan tlang thei dan lamzin a um. Tthimnakah, Bible tlawng le vengsungah seminar le workshop tuah tikah leitlun ramtin ah a ummi laimi thiansang pawlin cahram phunphun suah hnatuan tlang thei dan tampi a um. A cohzah uknak thleng aw dingin ramsung mimal le mipi in an tuah thei mi a malzet vekin a lang lai ah, ram uk awknak a that lo ruangah a thleng mi, mipi thinlungput siatsuah tu pawl kham ding le kan miphun sinak le mawinak kilkhawi le kenkawh dingin mi zokhalin tuanvo an nei cio ih tuah thei mi tampi an nei fawn.
#5. Pawlkom din thapek: Ramsung ramleng ah pawlkom tampi din vivo a tul. Thimnakah, laimi Bible tlawngsuak, cazir tampi an um nan, tutiangah cakzet (active) zetin a cangvai mi "Theologial association," "Chin Theological School association", Bible thiam pawl pehzawm awknak hman a um lo, cuvek thotho in phurnak bang, pawl siseh vengkhat sung misa pawl siseh pawlkom tampi din vivo a tul. Mah le lamzin cio ihsin ziangtin kan miphun kan cawisang dingih ziangtin lamzin dikah kan thuanthu tiluang kan fehter thei ding timi ruatkhawm le tuan tlang a tul tuk in san thuanthu in a langter.
Hi pawl hi tahtthimnak fangfang in ngan mi asi. A taktak in tuah le hmalak tikah tam sinsin le kimcang zetin hmalak thei asile kan miphun thuanthu tiluang in kan mipi a siatsuah ding pawl cu tampi kham theih asi dingih kan farah hmanah upattlak miphun, ca kan thiam sang lo hmanah rinsantlak miphun, leitlun khawmual san kan man lo hmanah kan sinak zianghman ningzakpi ding um loin, miphun pitling, mahlemah thinlung tohtelh aw mi kan si ve thei ding. Cuticun kan miphun Pathian a lung a hmui dingih kan miphun, akn t esin fa in cawisang vivo ding asi. Kan thuanthu tiluang hin kan miphun hi ningzahpi um dinhmunah kan mipi cu a fen rero pang maw?
Acem!
=========================================================
HM
Santhar tiluang in a lo fen ding maw?
Santhar fimnak in inthlenpi mi zalen le awlai zetih pehtlaih awknak canttha rak la in nan hnenah awmsungsuak ti-ti duhmi pawl ka sim theu mi hi in theihthiam sak cio ding ka zum. Leitlun khawmual tinah a ttekdarh mi, laimi pawl tla mehtawk hmehkhatah kan thu le hla kan thei aw ter in kan pehtlaih aw thei mi hi mangbangza santhar hmanrua asi kan ti cio ding ka zum. Santhar thuanthu tiluang in kan miphun, kan ram, kan sakhua biaknak le kan mimal thuanthu cu khuilam pan in a fen rero ih kannih mimal pakhat cio dinhmun in siseh miphun mibur pakhat dinhmun in siseh ziangvek hril ding kan nei ih ziangvek tuah thei mi kan nei, kan hril mi kan tuah mi pawlin kan senpi vangtlang thuanthu cu tithuk lamah tartahak rero in a pilpi maw hmailam pan in a fehpi timi pawl unau thuruah in casiar tu pawl hnenah thinlung sangka ong in ruah aw hnik uhsi.
Dunglam thuanthu tawite kan zohsal tikah Laimi pawlin mimal in siseh a bur in siseh kan Chin miphun, kan peng hrang, kan biaknak le khawpi senpi vangtlang hrangah thiltha tampi tuah mi kan neih rualrualin duh um lo zet thuanthu tanta mi kan nei. Thuanthu in tuisunah thu ziangtal in sim asi ahcun zir ding, thleng ding kan nei cio asi ti a fiang. Tuihlan thuanthu ah a cang zo mi vekin tuisunah nitin kan tuah rero mi hin kan khua kan ram, kan miphun, kan sakhua le senpi vangtlang hrangah thiltha tampi a rah thei rualrual in thiltha lo tampi a hringsuak thei ve. Cucu a cang rero asi ti cu el ding a um lo. Mi pakhat cio in siseh pawlkom (biaknak siseh socio politics ah siseh) in siseh mimal hrang le zate hrang a tha bik tiah kan ruah mi cio cu kan tuah rero ko. Kan tuah mi cio hin kan miphun, kan peng, kan ram, kan t esin fa hrang tiang ziang hrangah ziangtluk tiang rahtha a rah suak ding, culole ziangvek tiang mipi hrang thiltha a dalin thatlonak lam a rahsuak ding asi ti cu kan ruat cio ding. A awlsam bik le zapi theih cia mi kan sim sal asile, thiltha ti ah kan tuah mi hin senpi vangtlang le miphun zapi hrang thatnak a dal asi ahcun cucu thiltha lo ah a cang lala; asinan ziangvek tuahnak pawl hin hmailam saupi miphun thuanthu a tuahsiat ih rahthalo a rahter lai ding timi cu theih a harsa ruangah duh um lozet dinhmun ah voi tampi mibur in ke an rak kar theunak asi fawn. Fiangzet in a langmi pawl lakah hirl a awl zet mi a um, a sia le a tha lo lakah zohman in a tha lo an hril lo ding; asinan, thiltha veve lakah thiltha satliah in zapi hrang thilthabik lamzin a dal tikah mi tampi hril anhai in an um theu. Hril ding kan nei! Ziang kan hril timi hin kan thuanthu cu a ngan rero asi.
Tahtthimnak thawn sim asile; biaknak lam hnatuantu le pawlkom mibur pakhatkhat in Pathian rian rero in an ruat awk laiah an tuah mi in miphun zapi le Khristian zapi thuanthu tiluang a dal, a siatsuah asi ahcun a kawhhran sungah lungawi um zet vek tla asi men thei nan senpi vangtlang hrang ruatin cuai thlai tikah cuvek cangvaihnak cu thiltha asi thei lo can a um. Mimal pakhatkhat in mimal thinlung duhthusam diriamnak hrangah mai hmakhua a sial tikah midang lungawinak a siatsuah ih vengsung khawtlang lungawinak a siatsuah asi ahcun a tuah mi cu amai hrangah thiltha si vek si in senpi vangtlang hrangah tihnungzet, mibur thuanthu tiluang siatsuah tu asi can a um thei. Political party pakhatkhat in amai pawlkom tumtahnak tuahsuak dingin mipi lungawinak a siatsuah, thahrum hmangin senpi vangtlang bungrua, a neitu pawl sianglo cingin, a laksak, amah vek pawlkom dang pawl a dodalnakah dingnak le diknak um loin a cangvai asile a pawlkom sungah a tuah mi cu thiltha zet vek si si in senpi vangtlang le miphun thuanthu tuahsiat tu asi thei. Cuvek thotho in mibur pakhat, pawlkom pakhat, hrin le hnam pakhatkhat dinhmun siseh mimal in siseh kan tuah mi pawl hin senpi vangtlang, mi senpi, ram le miphun thuanthu tiluang a tuahtha in a tuahsiat thei asi tihi khawruahnak sungah ruat cih in thuthluknak kan tuah tinte telh cih ringring asile siatnak cu hrialin senpi vangtlang miphun le ram thuanthu tiluang cu lamzin dikah kaihhruai theih asi ding.
Leitlun milai thuanthu kan zoh asile leitlun mifim le mithiam sang tampi khalin an ruat sual ringring; ka tuah mi hi a tha bik asi maw, hmailam saupi hrangah leitlun milai thuanthu san tiluang tuah thatu maw asi, tuah siat tu ti hi thleidan thiam a harzet. Hitler cun a khawruahnak zate hmangin khua a ruat tikah 6 million Jews pawl that in leitlun ralpi suahpi in leitlun cu a kutsungah ret ding cu a khawruah mi hmuahhmuah lakah a tha bik, tuah hrimhrim dingin a rak ruat ih a tuah. Japan pawl khalin cuvek thotho in an rak tuah. Bin la Din hi milian le cathiam sang asi. Asinan a damsungah thiltha bik a tuah thei mi, thuanthu in a liangparah a hngat mi tiah a ruat mi cu America siatsuah ding asi. Biaknak lamah fehsual pawl hin lamzin dik thlun tu pawl hnak hmanin an fehnak lamzin cu a diksawn ti ah ruat in thihhngam tlak in an zumnak lamzin an thlun sawn theu. Sumdawnnak lam kan zoh asile rittheih le midang nunnak siatsuahnak bungrua pawl thawn sumdawng tu pawlin sumpai tam sinsin an hlawk can a um. Politics lamah, diklonak thawn siseh thuphan thawn mipi bum tahratin midang siatnak rel thiam tutu in vote tamsawn an ngah can a um theu. Company ah hnatuan tu, thazang bang bik le nifatinte thifa hnukcat in hna a tuan ringring tu cun eikhawpkham ngah dingin thlan thisen suak in an tuan rero lai ah milian le company nei tu pawl cun nuamnung cen in hnihsuak sai in nitin nun an hmang. Laitlangah tidai inn ding hman nei loin tithawl (uum) thawn kaiza hang zetin tidai nunau pawlin an phur rero laiah leitlun milian pawl cun an insungah an tileuh ding mi (swming pool) tumpipi an ret, an ret lawng si loin electric thawn an ti hlum lai. Leitlun hmun tampi ah milai milion siar ding khawp in rawl ei ding nei loin an thi rero, rilrawngin an um, an taksa ah vitamin a kim lo ruangah an naa an cawr rero laiah hmun hrekhat ahcun an thau tuk ih an taksa ah vitamin a tam tuk ruangah nattha lolo an ngah rero; America ram misa pawl lakah zaah sumruk (60%) cu an taksa thau ding hnakin thau sawn (over weight) an si. Khuahlan kan pupa sanlai, rirai biak lai, Khrihfa an can hlanah, mah le khua cio ah mi farah an-hai, nuhmei pawl cu khawpi, senpi vangtlang in an bawm, lo an thlawhsak, in an saksak, rawl an pe ih sa an hleh. Anhai lo ten khawpi khurh -awmnak hnuaiah lungawi siamso ten, namtlak le nekcep tuar lo ten khua an sa. Sakap thei lole sehra that thei lo khalin sa-aih le cawnlamnak khalah nuam zetin hla an sak ve, an lam, zuu an rak in, rual anrak pawl ve. Sengpi vangtlang bunrgura, loram, rualran ten an rak zem aw derhdo, tlanghna an tuan, thiltha tuah dingin an rak zuam aw aw. Santhar mino, santhar milai pawl, kan kiangkapah kan miphun pi, farah zawnzai pawl parah ziangvek lungput le tuahnak kan nei, kan lungput, kan khawruah le tuahnak pawl hin kanmah mimal, insang, khawpi, pengpi, miphun pi le rampi hrangah ziangvek siatnak le thatnak a thlenter ih thiltha tuah thei ding dinhmun kan dinlaiah diknak, dingnak, zawnruahnak thawn thiltha kan tuah cio maw?
Santhar san, leitlun khawmualah milai cuaithlainak ah diknak le dingnak hin man a nei lo sinsin; diknak le dingnak hnakin mimal hlawknak in ziangkim thuthluknak a kai hruai sawn; senpi vangtlang thatnak le lungawinak hnakin mimal (milian pawl) lungawinak in lai a rel sawn; rualrannak hnakin thleidan awknak in hmun kau sinsin khua a luah. Lailungpi hi khui lamzin pan in a feh ih milai thuanthu cu ziang lamzin a zawh timi hnakin "ziangtluk ka di a riam" timi hi milai tamsawn in (zapi asi lo hmanah) an ruat thupi bikmi asi sawn zo. Culailakah, laimi mimal te, zate-hum-khat hman ti lo hin, kan nitin nunah, mimal in siseh, mibur in siseh, biaknak le socio political pawlkom in siseh kan tuah mi pawl hin santhar thuanthu tiluang a tuah tha maw, senpi vangtlang miphun zapi thuanthu tuahthatnak lamzin a dal sawn maw, mimal duhthusam thinlung diriamnak thil kan tuah lai ah senpi hrang lungawinak a siatsuah sawn maw, thiltha ti ah kan ruah mi pawl hi a thabik le senpi vangtlang hlawknak daltu asisawn pang maw ti pawl hi cuaithlai awk a tul zet.
Khuahlan pipu pawlin an rak zahpi zetmi nuntu pawl cu biaknak sung hmanah pom, theilo bangin umsan asi zo. Kan pipu pawlin anrak cawisan le fak zetmi nunmawi le tuahnak pawl cu ngaihthat le palzut asizo.
Laimi pawl hi leitlun khawmual tinah miphun dang pawl thawn tlan zuam aw dingin hril ding kan nei; Kan pipu pawl sanlai thinlungput le mizia, tuahnak le cangvaih dan pawl kan tlun vivo lai ding maw, santhar san dawi man ve dingin, thangthar, lungputthar, khawruahthar, le tuahnak thar thawn mibur in siseh mimal in siseh biaknak in siseh social politics lam le pursum leilawnnak (economics) lamah siseh tlan kan zuam ve ding maw; kan zuam ve ding asile tanta ding kan nei ih lamzinthar kan zawh dingmi a um. Kan pipu san, rirai biak laiah Lai (Chin) miphun pawl cu mi raltha, fel, midik miding, hrawhhrawl thiam lo, taima, tairial, zawnruat thiam, eiruk hmang lo tiah an hmin a rak thang. Santhar mino, khrihfa ti aw pawl, kan nitin lungput, tuahmi le tuan mi hin kan miphun a cawimawi maw, kan miphun Pathian hmin a sunlawih maw, hril ding kan nei.
Thleng ttul mi lakah rampi uknak thleng ding cu kanmah laimi lawngin zuam ruangah thleng theih asilo kan ti asile kan tuah thei mi, kan thleng thei mi a um. Rampi uk awknak cu kanmah te awlai ten kan thleng thei lo vekin thiltha kanmai zuamnak ruang lawngah kan thleng thei lomi a um. Asinan, kanmah sungah kan tuah thei mi, kan thleng thei mi, lamzinthar kan zawh thei mi lak cio ah kan tuah cio maw? Thuanthu kan zoh tikah siseh kan zumnak, Bible in a simmi kan zoh tikah siseh milai pawl hi ( mibur siseh mimal siseh) anmai tuah thei lomi in a siatsuah si loin anmah in an tuah thei mi, an kut sungah a ummi thiltha anmai tuah mi, an hrilmi in siatsuah in a tuah tha theu. Kan tuah thei mi ziangpawl a um? Kan kiangkap milai pawl an hrawkhrawl tikah an tuah vek tuah loin kan um thei. Kan kiangkap milai pawlin ruk an ruk ih thuphan an per tikah thuphan per lole rukru loin kan um thei. Kan kiangkap milai pawl cu huat awknak le iksiknak thawn an that aw rero, midang lungawinak an siatsuah rero, anmai hmakhua an sial rero laiah cuvek in zohman in tuah ve dingin eltheih lo dingin in fial lo. Kan kiangkap milai pawlin dik lonak in hlawknak an ngah, lennak an hawl, hrawlhhrawlnak in midang an bum, an siatsuah, midang mithli le thisen luangter tahratin hlawknak lalnak, sinak an hawl laiah zohman in cuvek tuah dingin eltheih loin in fial lo. Kan miphun sinak sungmuril, miphun rinsan um, miding le midik miphun, cawimawi tlak, taima le tairial, Pathian lawmtlak miphun si dingin kanmah in nitin kan hril mi, kan tuah mi, kan lamzin zawh mi in lai a rel asi. Midang tuahnak in kan thuanthu tiluang a kham thei lo, kanmah in kan tuah mi hi kanmai thuanthu cu asisawn.
Mino , ziang na hril ve ding? Kan miphun thuanthu santiluang sungah a tartahak, a pil cuahco mi cu na zoh men ding maw, nangmah kha a lo fen ve ding?
|