The Test of Time: Can Hniksaknak
April 2010
Khristian, Pathian zumtu pawl hrangah lenglam siatsuahtu tihphan ding a um lo: i) anmah te sualnak sugnah an tla sia ih siatsuah an si lo ahcun, ii) Pathian tuanvo pek mi Thuthangtha simsuah ding leitlun tuanvo an tuan suak lo ruangah an parah harsatnak a thlen ti lo ahcun, iii) An nitin nunah Khrih ih hmuihmel lang ding, Khrih ih nuntu mizia, Bible in a zirh vekin an nung lo ruangah Pathian nunsimnak an tawn ti lo ahcun. Leitlun cu Pathian sersiam mi asi ih ziangkim Khrih ih thuneihnak hnuai ah a ummi asi. Khrih hrangah harsa tuar tlak in ruat mi cu mi lungawi an si sawn.
Tondangin sim asile, Pathian zumtu pawl hi leitlun thuanthu nung ziangvek can, san, le hmun khalah tahfung pathum thawn, tuanvo pathum, milai dansan pathum thawn, a bur in siseh, insang cio ah siseh, miphun le ramkulh in siseh an nun cuaithlai kan si. Cui tuanvo pathum pawl tla cu i) Pathian thawngthat sunlawih, ii) Rundamnak thuthangtha phuansuah, le iii) leitlun ah Khrih ih palai tuan in Bible in a zirhmi Khrih ih nuntu mizia lungput leitlun ah nunpi ding asi.
Mi pakhatkhat, insang pakhatkhat, khawhhran pakhatkhat, khua le veng, ram le miphun pakhatkhat in a tlunlamih tarlang mi tuanvo pathum a pelh, a tuan lo, a nunpi lo ahcun a hmailam ah harsatnakin a hngak ringring ti theihcia a tha. Cucu Khrihfa pawl thuanthu in in simmi asi. AD 70 ah Jerusalem khawlipi siatbal theh asi tikah leitlun khawmual tinah Dungthluntu pawl, Khrihfa pawlin thuthangtha an karhzai ter vivo. Cutin Rome ramkulh sungah Khrihfa pawl tampi an karhzai vivo tikah AD 333-35 ah Rome impire ramkulh pi cu Khrihfa ramah canter asi. Rome ramkulh ihsin Europe ramkulh, tlangkulh, Europe ram, a bik takin England uknak leitlun kili ah a karhzai tikah rundamnak thuthangtha khal leitlun killi ah a karhzai vivo. England ramkulh kauhtuk cak tuk ruangah leitlun tlangtong tiang neih a rak si ih leitlun khawmual tinah Khrih ih rundamnak thuthangtha cu mirang tong, leitlun tlangtong in bible leh asi ih thuthangtha cu simsuak asi. England ram uktu pawlin Khrihfa zumnak thuhram an tlansan vivo ih zumnak thuhram cu dung an tun vivo, leitlun killi ah thuthangtha simtu an mal vivo sal tikah leitlun ralpi II nak cem tikah England uknak khal a tla niam vivo. Europe ramah Khrihfa zumtu tha pawl cu hrem an rak ruat ruangah America ram ah mi tampi an rak tlan. Cutin Khrihfa zumtu diktak pawl rak dinsuah mi America, ramkulh pi cu leitlun khawmual tinah a cakbik ti theih in a rak cangta. America ram cu Khrihfa zumtu piangthar pawlin anrak din mi asi ih America ram ihsin leitlun khawmual tinah thuthangtha simtu, Bible cabu siar cawk lo, cangan mi phunphun siar cawk lo le, sumpai siar cawk loin leitlun khawmual tinah thuthangtha cu simsuak asi. Sihman sehlaw, tu ahcun Ameica president in “America cu khristian ram asi nawn lo” tiah a puang tariai. Hmailam ah ziangin a hngak pei?
India ram zoh tikah Kerala state hi khristian an si theh lo nan India ramkulh sungah hmuntin ah missionary, Bible tlawng dintu, khristian casuah mi phunphun hnatuan tu pawl hi Kerala miphun pawl an si. India rampum ah Mizoram state hi cathiam bik (most literate state) an si hlanah Kerala state hi cathiam tam bik state an rak si ringring. Mizoram kan zoh asile Mizoram state tluk in ram farah, tlang bingbo ram India rampum ah a um lo ding ti tluk in ram harsa asi. Sihman sehla, India milai billion khat umnak ramkulh pi sungah cathiam tambik (zatek) state ah Mizoram cu a tling tariai. Mizoram ka um laiah Mizo pastor pakhat in a simmi cu “leitlun miphun hmuahhmuah lakah percentage (zatek) in zoh asile Mizo hi leilung tlun miphun hmuahhmuah lakah missionary tlah tambik kan si” ati. Ka tlen ban cin tawk ah, Mizo society hi vengsung dinkhawm dan (social order, societal structure) tha bik pawl asi in ka hmuh mi asi. Nauhak te ihsin thalai, tlawngta, mino, upa, nulepa, nunau pawl, upa pawl, tvp. In anmah le dinhmun cio ah pawlkom ah an tel theh ih an pawlkom tinah dingfelnak, bawmbawi awknak an ngaisan zia le Bible zirhmi Khrih nuntu mizia an cawisan zia pawl ka hmuh tikah upattlak zet an si. Pathian in a cawisan mi miphun an si. An ramsungah cawlhni sunah dawr an khar theh, Biak inn ah an feh, ramleng ah missionary an thlah, an khawsung ah farah harsa an bawm, mithi um tikah mithi thlankhur laih man pek a tul lo, khawpi vangtlang in an tuah sak theh. Simding tampi a um. Santhar sualnak thlisia in Mizoram mipi khal nasa ten a nuai rero ve.
Kawlram kan zohsal asile, a hmaisa ah Karen pawlin thuthangtha an rak co hmaisa. Kawlram zalennak sualbuai lai, mirang uk cemzawng, Ram Dinkhawm Rampi dinthawk lai ah Karen pawl hi kawl pawl thawn tluktlang aw tlukin an rak cak in malsawm an rak dawng. Sihman sehla lei tisa thlawsuah an dawn mi pawl cu politics lamah an fehpi ih thuthangtha karhzai nak hrang an leitlun tuanvo cu an dungtun san. Cutin Chin mipi pawl hnenah thuthangtha a ra thlennak kum zakhat sungah Chin mi pawl khrihfa zaahza zikte kan si thlang. Baptist khawhhhran kaihhruai nak in CCOC rawngbawlnak nasa ten rak neih asi. Kawlram pumpi ah state tinah Chin mi um lonak hmun a um nawn ding a zum um lo. Cozah hnatuan in siseh missionary le sumdawng in siseh kawlram sung kiltin ah Laimi kan um theh thlang. Leitlun milai ruahnak ahcun kan ram a harsa ruangah ei in awlsam nak hmun ah kan vak kan tawi tiah a ruat tla kan um thei. Sihman sehla a thupi sawn mi le Pathian lam ahcun leitlun kiltin ah thuthangtha karhzai ter ding hmanruatha kan si ding hi a rak si sawn. Cumi hrangah Kawlram sung miphun hmuahhmuah lakah Chin mi pawl hi Pathian hrilmi, hriakthih mi, thuthangtha phurtu miphun kan si timi a el tu an um ding ka zum lo. Thuanthu in kan miphun liangparah Pathian in tuanvo in pek mi a langter, a nemhnget vivo mi hi thlarau mitmeng tapoh cun kan hmu thei cio ding ka zum. Kan hmu lawng siloin a tak in kan mai nun, kan insang, kan kawhhran, kan khua kan ram, kan pawlkomm cio in nunpi vivo hram she. Leitlun hmuntin ah a tleng mi Chin kawhhran pakhatkhat missionary pakhat tal a thlah lo an umding ka zum lo. Kan taksa ruangpi nunnak hnakin, kan miphun mawinak le thuanthu hnakin Pathian ih tuanvo fial mi hi a thupi sawn ah zocio khal in ret ding sawn asi. Kanmah cu lei tisa ahcun kan farah, zawnzai, mithmaisia ten kan um, mikhual kan si tla le, thawng inn sungah maw, veng kelkawm ah kan u, hnatuan siate kan tuan khal le, hnatuan kan nei lo khal asile missionary tuan, thlah, bawm ding kan si. Cucu leitlun thuanthu ah lei le van sersiamtu Pathian in leitlun ah tuanvo in pek mi asi. Kan milai nunnak hnakin Pathian in tuanvo in pek mi hi a poimawh sawn. Chin miphun ziangtluk kan thangso ding timi cu ziangtluk thuthangtha karhzainak hrangah hmantlak kan si ding timi in lai a rel asi.
Kan dunglam kumhra (10) sung kan zoh asile Chin mi thuanthu ah a um dah lo mi vahvaihnak san a suak tariai. Tuihlan kum 100 ah, kan pu kan pa pawlin an mang hmanah an rak man ban dah lomi ram tampi ah kan milesa an thleng zo. Hmun tampi ah a bur in, hmun hrekkhat ah pahnih khat in. Khui tawk ram, ziangvek miphun lak khalah, ziangvek dinhmun in, a bur in maw, mi pakhat lawng in maw, kan thleng kan nung kan um khal asile sersiamtu Pathian in leitlun tuanvo in pek mi a thleng aw cuang lo: i) Amah sersiamtu Pathian thangthat sunlawih le cawimawi, ii) Khrih ih nuntu mizia Bible in a sim vekin Thlarau Thianghlum thunun uknak hnuai ah nunpi, le iii) thuthangtha karhzainak hrang nun asi. Khatlam zawngin kan sim asile, nitin nunah Pathian thawn pehtlaih nak ah Pathian thangthat, lungawinak in Pathian cawimawi, Pathian in amai hmuihmelkengih a sersiam mi pawl upat tihzah le remdaihnak in pehtlaih,tulsam le tlasam bawmbawi, Khrih ih mizia nunpi in thiltha tuah, duhdawtnak tipungtu, remdaihnak karhzai tertu nun le dingfelnak nunpi in thuthanghta karhzai nak hrang nun asi. A hih leitlun damsan pathum a nunpi lotu an um asile mi zokhal, ziang kawhhran, ziangvek mibur, pawlkom khalin hmailam leitlun damsan tuanvo petu ih nunsim nak le nineta ah thuthennak a tawng ding asi. Leitlun khawmual tinah a thleng mi laimi pawl khal, umnak hmunkip ah ei le in, nuamnung cen in siseh, kawhhran pawlkom ah mahte nuam awk men ding lawng asilo, cu hnakin a thupi bik sawn cu sangka a on awknak poh ah a on tikcan poh ah a cang thei nak tikcu le can hmun poh ah a remnak poh ah thuthangtha karhzai nak hrang nung ding kan si. Zesu Khrih in a thisen in a lei mi, zumtu pawl cu leitlun ahziang tuah dingin a tanta ti asile thuthangtha karhzai ter dingah asi; Pathian le sersiam mi rem awksalnak ( the ministry of reconciliation) palai tuan dingah tanta mi kan si.
Laimi Khrihfa pawl hrangah kawl ralkap pawl hi tihtuk ding tla an si lo, politicians le activists’ pawlin anmah le cangvaih tawkin tuan ko hai seh. Cuvek thotho in farah zawnzaihnak le atnak hi tihtuk ding a um lo, in siatsuah tu bik an si lo. Cuhnakin, Sersiamtu Pathian ih tuanvo pek mi kan tuan lo tik ah siseh kan nitin nunah Khrih ih hmuihmel lang loin Satan hmuihmel sawn lang tahrat in kan nun tikah siseh Pathian hnenah cawimawinak upatnak le sunlawihnak pek ding zat kan pek lo tikah siseh siatnak cu kawh tul loin kan parah a thleng sawn theu asi. Khrihfa zumtu pawl cu ti duhdahnak tuar tikah thawng inn sungah siseh, sal dinhmun ah siseh, miphun dang karlak ah mikhual cannak hmun ah siseh, Kiosa kaa ang hemhem hmai ah siseh, meipi lakah siseh, ruul tur nei hmaiah siseh, taksa in naa tuar tikah siseh, duhlo zawng tawn lai can le duhmi a famkim can khalah, hnatuan nauta tuan tikah siseh tlaksam can le anhai can ah siseh Khrih ih mizia nuntu lungput thawn remdaihnak in nung ding mi kan asi. Kanmai duhhrilnak in kan tuah mi ih a rahsuak mi lawng in kanmah in siatsuah thei, kan thuanthu a tuahtha in a tuahsiat ding asi.
Pathian fate, zumtu taktak na sile lenglam milai, midang in ziang an tuah timi siseh na neih lomi le theih lomi, na kutsungah a um lo mi thuneihnak, hmailam thu ruangah siseh thilcang mi pawl cu tihding a um lo. Nangmai kutsungah a ummi, na nunnak, taksa, thinlung, neihmi sumpai, bungrua, tikcu can le pehtlaih mi pawl parah nangmah in thuthluknak (decision) na tuah mi, na duhhrilnak in na tuah mi rah cu nitin na at vivo ding asi. Kan miphun khalin a bur in kan hril mi parah kanmah lala in kan miphun thuanthu cu kan tuah tha in kan tuah se rero asi. Cutin sim tikah lei tisa thinlung duh diriam ringring ding tinak si loin Sersiamtu Pathian in tuanvo in pekmi Thlarau Thianghlim kaihhruai nak hnuai ah kan tuan, dingfelnak, Khrih ih nuntu mizia lungput mawi nunpi cing in kanmai tuah thei mi lenglamah a cang mi thil pawl hmuahhmuah cu Pathian in kan hrang thatnak ah a canter sawn asi.
Tuisun ah nang le kei in kan hril mi in thaisun ah kan tawn dingmi kan tuahtha in kan tuah siat rero asi.
Midang tuahmi parah Pathian in thu in then lo: ziangah tile ruahban lo mangbangza thlarau lam thlawsuah tinkim cu Khrih ah pek kan si zo. Cucu nitin nunpi, cen ding lawng kan asi.
Sankhuk in Pathian thatzia cen thei dingin infial mi hna tuan in in zirh vekin nun ding in phut asi.
Sersiamtu Pathian ih hnatuan fialmi kan tuan maw tuan lo, tikcu can tawite leitlunah pek kan si!
|