WELCOME TO MY PAGE‎ > ‎Most Recent‎ > ‎

Society Sungril Pasarih

SOCIETY: SOCIETY SUNGRIL PASARIH

 

BULPAK, INSANG, BIAKNAK, NUNPHUNG, PAWLKOM, KUMPI, THEIHNAK BUNGRUA

 

 

Soceity timi cu “milai abur in a pehtlai aw mi, duhmi ttawm aw, sihcih aw mi” tiah a tawizawng in kan sim asile “Chin Society” kan ti tikah Chin miphun zapi nunnak, pehtlaihnak, le lairelnak thawn a pehparmi mibur thu simnakah hmanmi tongfang asi.

 

Society ti tikah mi zo khalin leitlun nun sungah a lotheihlo in a pehtlaihmi thu asi. Bulpak, insang, pawlkom, biaknak, nunphung, le kumpi thawn milai a pehtlai lomi zohman an um lo. Cutin milai pakhat leitlun nun cu ahi “society sungril” pawl a pehtlaihnak ah hngat aw in cuai thlai asi theu. Curuangah a tlunlamih thu pawl thawn pehpar in mi zovek khalin mah le dinhmun, tuanvo, sinak, le canpual cio ah fumfe famkimbik le a tha bik rahsuah thei ding cu milai tuanvo asi. Cutin a tlunlam ih society sungril pawl hi khat le khat hnaihnok, siatsuah, dal aw loin ruantlang ten a hardam mi nun le pehtlaihnak thawn society a thanglian tikah soceity pakhat cu a thabik tuansuak in a thangso mi le harhdam mi thuanthu zoh mawi le sersiamtu in a sersiamsan tumtah a tha bik a rahsuak theinak lamzin asi.

 

 

1. Bulpak nun:

Bulpak tuanvo, dinhmun, hlawhtlinak, le damsan tawite zoh uhsi. Bulpak zalennak (individual fredom) hi tuisan minung pawlin nasa ten an thupiter mi asi. Cucu milai pakhat ih lenglam ciahneh, nekcepnak parah hngat aw in khawruahnak ihsin a suak mi asi. A thupi sawn mi cu bulpak sunglam nun zalennak le fimnak sawn asi. Milai pakhat cu amah sersiamtu ih sersiamsan, tumtah hrangah a nungih amai tisa milai sinak thei fiang aw in a sunglam nun zalennak, remdaihnak, hnangamnak a neih lawnglawngah midang hrang thathnemnak tambik a tuansuak thei sawn asi. Curualrual in pawnlam zalennak khal a thupitnak a ve. Milai pakhat cu thlanmual ah thlah liam asi tikah a damsungah ziang a tuah ih leitlun a milaipi pawl hrangah ziang tanta mi a nei, timi parah zoh in cuai thlai asi theu. Sihmansehla, Pathian zumtu, Khrihfa pawl cun milai pakhat nun cu a sersiamtu ih sersiamsan, tumah vekin a leitlun damsung can a hmang maw, timi sawn cu cuai thlainak asi sawn. Cukhal cu a kiangkap, society ah ziangvek in a nung timi parah cuai thlai mi thotho asi. A tawizawngin sim asile milai pakhat cu a damsungah rawl ziangzat a ei ih ziangtluk a thau, amai hrangah ziangtluk nuamnung a cen timi hnakin amah sersiamtu a Pathian hmin in midang hrangah, a insang, tesinfa, kiangkap milaipi, society le kumpi hrangah ziangtluk a nun sungah thiltha a tuah ih ziangvekin Pathian in a hmang timi sawn hi cuaitlainak tehfung sawn asi.

 

Milai pakhat nun cuaithlai dan fiahternak ah tuanvo le mawhphurhnak, nuntu ziaza pawl thawn malte zoh hrih hnik uhsi.

 

Society pakhat cu bulpak tampi kawmkhawm mi asivekin society a cak a thangsonak cu bulpak nun ihsin a thawk. Cuvek thotho in sersiamtu Pathian riannak khal bulpak nun in a thawk. Pathian ka duhdawt, ka miphun ka duhdawt ti na cingin amai nun, taksa, le mizia a siatsuah rero tu, nun dawngdah in a thlahdah aw tu ih sinak taktak cu amah le amah a theih awknak ih linglet sawn asi. Cuvek thotho in amai nun, taksa, le nuntu ziaza kilhimnak in a Pathian cu a cawimawi ih a miphun, hrin le hnam, khua le ram khal a cawimawi asi. Milai pakhat cu sersiamtu in a sersiam vekin amai, a insang, khawpi, senpi vangtlang, ram le miphun, cozah kumpi le sersiam mi thawn a pehtlaihnak ah tuanvo tumpi a nei ringring asi. Amah bulpak nunah a khawruah, tongkam, tuahnak, neihmi sumsaw le tuanvo a tuan suaknak parah a biakmi Pathian thu, milai nunphung, kumpi cozah dan le dan, le sersiammi dan (law of nature) hnuai ah a nung ringring mi asi. Bulkap zalennak ah tawpkhawk zalennak (ultimate freeddom) timi a um lo.

 

Milai pitling pakhat cun buk aw tawn nun a neih dingmi asi. Thiambik le tuanvo bik a nei ding nan ziangvek tuanvo bik hna a tuan khal asile hmundang lamzin dang pakhatkhatah soceity, senpi vangtlang thatnak, miphun thuanthu siatsuahtu si lo dingin a fimkhur thiam a tul. A duhdawtmi pawl hrangah thiltha a tuah rualrualin a huatmi pawl siatnak thlentu asi lo ding a thupi lala. Thuthimnakah, pursum leilawnnak ah pumpe in sumpai hawltu in nunphung, biaknak thurin pahbal in le cozah kumpi dan buar  tahratin mimal hlawknak hawl ding asilo. Cuvek thotho in, biaknak lam hnatuantu khalin biaknaklam hnatuan hlawhtlinnak lawng ruatin nunphung le cozah danbuar in kekar ding asilo. Bible in a zirhmi sawn cu sal asile sal tha, mifel, si ding, Pathian tuanvo pekmi cozah kumpi le society nunphung dan le dun pawl tlun in, midang pehpar nakah mahlam ihsin a cang thei poh ahcun remdaihnak suahtertu va si ding asi. Cuihlei ah pitling milai pakhat cun sersiammi leitlungpi parah a ummi, thingkung, rannung le leilung parah sersiammi pawl khal sersiamtu Pathian duhlo zawng le senpi vangtlang hrang siatnak thlentertu si loin hmasawnnak senpi vangtlang thatnak sawn thupi sawnah ruatin pehtlaih ding asi.

 

Milai pakhat nun cu amah sersiamtu thawn a pehtlaihdan, amai taksa ruangpi a kilvendan, a insang, khawpi senpi vangtlang, pawlkom, cozah kumpi, le sersiammi parah pehtlaihnak le tuanvo a neihmi, a lungput, nuntu ziaza parah cuai thlai asi. Cuhmuahhmuah lakah Pathian fate le leitlun mi kan danglamnak cu leitlun mi pawl cun mai ruahnak hmuhdan pomdan le milai thusuak zoh in an nungih milai lungawiter, milai cawimawi awknak le lungawinak cu a sangbikah an ruahmi le an rianmi asi. Asinan, Pathian fate, Khrihfa zumtu pawl cun mai milai ruahdan duhdan pomdan hmuhdan tumtah le milai lungawinak cawimawi nak pawl hnakin Pathian duhmi, tumtah le fialmi, cu thupi bikah rein ziangkim milai nun thawn a pehpar mi cu nunpi, kenkawh le san neihter asi. Zumtu pawl cun leitlun nun ziangkim cu an rianmi Khrih Zesu ah Pathian thawn an pehzawm awknak ah hngat aw in Pathian lunghmui zawng le tumtah hrangah an nung. Pathian hmin sunloih ding cu nun cuaithlainak thuhrampi ringring asi.  “Mi zokhal amai nunnak a humtu cun a hloh ding. Asinan mi zokhal amai duhnak tanta in ka dung I tluntu cu kumkhua nunak a ngah ding” tiah Zesu in in cahta. Cutin Zesu Khrih in in cahta vekin mai milai duhnak tanta in a nungtu pawl cu an leitlun nunah milai tuanvo an neih mi, bulbak, insang, khawpi venghnen, pawlkom, le cozah kumpi le sersiammi ziangkim parah an pehtlaih nakah a thianghlim, famkim le zohmawi, cawimawi tlak cawisan tlak, buk aw tawn nun, le milai thuanthu tuahthatu an si ringring. Pathian in A Fapa nunnak in a rundam mi, A fale pawl umnak hmun, insang, khua le ram, mibur, pawlkom, miphun khal thlawsuah a pek ringring asi.

 

 

2. Insang:

 

Milai, bulpak sersiam hnu ah insang hi Pathian in a sersiam hmaisa bik mi asi. Evi le Adam ihsin a thawk. Insang nupi pasal pehtlaih awkdan khuahlan thuthlung cu a tutiang a hmun in a dik ringring asi: “nupa” timi cu mipa pakhat le nunau pakhat neih awknak asi. “Nupi in a pasal a upat dingih pasal in a nupi a duhdawt ding.” Insang nupa karlak pehzawm awknak ah zo in thu a nei deuh timi zuam awknak siloin duhdawtnak in betbawm aw tawn ding an si. Nupa karlak pehtlaih awknak cu milai pehtlaihnak lakah a thukbik pehtlaihnak asi. Insang ah remdaihnak, lungawinak, duhdawtnak in a luahkhat asile insang mi an thinlung thlarau a harhdam ih vengsung senpi vangtlang hrang khalah lungawinak suahtertu mi tangkai an si. Insang mi in leitlun vanram an cen. Insang rem awk lonak ah a thangliantu nauhak pawl hi an pitling tikah mi tam pi cu vengsung senpi vangtlang harsatnak thlenter tu, thawng inn sung thleng an si theu. Society tuahtha dingin insang ihsin a thawk a tul. Ram le miphun, kawhhran, le milai pawlkom riantu sidingin insang ihsin a thawh a tul. Pathian riantu si dingin insang ihsin a thawh a tul. Curuangah Bible in kawhhran hruaitu ding cu a insang a uknehtu, thutak ah a kaihruai theitu, Pathian thu vekin a kaihruaitu, remdaihnak, lungawinak, le duhdawtnak a luansuaknak, Pathian mizia phunsuak awknak hmun asi a tul tiah in zirh.

 

Insang buainak tampi cu nupi le pasal karlak ihsin a thawk. Leitlun fimnak le thiamnakin an zirh mi le hmuhsuak mi pawl hmuahhmuah komkhawm in Pathian thu Bible in a simmi insang pehtlaih awkdan thufim hnakin a thansawn mi hmuhsuak mi tlangzarh dingmi a um hrih lo. Zaingvek dinhmun, ziangvek tikcu can, mi farah milian, upa nauta ti um loin Bible in a zirhmi insang nunphung vekin insang din, pehtlaih awk asi tikah a harhdam mi insang le leitlun vanram cu insang ah hman asi. Insang-leitlun vanram umzia cu Pathian Thlarau lalnak insang, duhdawtnak, lungawinak, remdaihnak (love, joy, peace) in a khat mi insang tinak asi. Duhdawtnak, remdaihnak, lungawinak in a luahkhat mi insang ihsin a thanglian mi nauhak pawl cu a sersiamtu in a sersiam vekin thluakfimnak, taksa, thinlung, thlarau harhdamnak thawn tthanlennak kilkip in a thabik in an thanglian asi. Society khalah thiltha suahpi tu an si ringring.

 

Insang hi zirnak tlawng thupi bik asi. Nauhak kumnga kim hlanah nauhak te in a mizia ding cu a insang ihsin a zir theh zo tiah an sim theu. Insang ihsin naute in lungput a neih dingmi a zir. Ziangvek mithmai, tongkam, lungput nei mi asi ding timi khal insang ihsin ciahneh le zirh asi. Naute cun tongkam ih san a theih lo khal asile lungput langtertu mithmai, authluk a siar thiam ih a zir. Nauhak pawlin an hna sungah a lutmi tongkam hnakin an mit in an hmuhmi ihsin an nuncan ziaza lungput an zir sawn tiah an sim. Tongkam sia le bawrhlawh, thangsiat relsiat awknak, tawh awknak, kawk awknak tongkam tha loin a khat mi insang ihsin a thanglian mi nauhak pawl cu an thanlen tikah asezawng lungput nei in an khawruah le tongkam khalah a lang. Nulepa in insang ihsin an fale thinlung sungah thlaici an tuhmi cu society in a rah kan ei rero mi asi theu. Huat awknak le thiltha lo thlaici a tuhtu pawl insang ihsin a thanglian mi nauhak pawl cu an tumtikah huat awknak le lungawi lonak tipungtu an si theu. Curuangah soceity tuah tha dingin insang ihsin a thawk a tul.

 

Curuangah insang ihsin nauhak pawlin nuncan ziaza lungput an zir vekin upa pawlin ziangvek in an nun an hmang timi in society a tuahsiat in a tuahtha asi. Mi tampi in fale hrangah taksa thanlennak hi a thupi bik ah kan ruat theu. Tlawng ahcun zirhtu pawlin an kaa in tlawngta pawl an zirh ih insang ahcun nulepa in ‘nun’ in fale an zirh asi. Bulpak nun, nupi pasal neih awkdan le pehtlaih awkdan, milai nun san le man neihter mi, nunphung, senpi vangtlang hrangah milai pakhat tuanvo, kumpi cozah le pawlkom milai sihcih awkdan, Pathian thu le zumnak thurin, sersiammi parah milai pehtlaih dan, tvp, milai nun in a pehtlaih mi pawl hmuahhmuah hi insang ihsin zirh tel ding pawl an si. Cuvek thotho in insang sumlut sumsuak, bungrua neihmi pehtlaih mi ziangkim ihsin nauhak pawlin an zir. Sumlut sumsuak diklo mi insang, a bawrhhlawh mi pehtlaih awknak hmun ihsin a thanglian mi nauhak pawl cu an thinlung sungah society nathrik tumpi thawn a thanglian mi an si. Hlawhtlinak cu Pathian kutah a umih kanmah, milai lam in kan tuah dingmi thu simmi asi.

 

A Pathian a duhdawt tu cun a insang a duhdawt ih a miphun a duhdawt tu cun a insang a duhdawt asi. Pathian fate le leitlun mi danglamnak cu Pathian fate pawl insangah Pathian Thlarau a lal ih leitlun mi insangah milai a lal. Cutin Pathian Thlarau a lalnak hmunah a thianghlim lo mi, a bawrhhlawh mi thil le ri, sumlut sumsuak a um thei loih a bawrhhlawh mi tongkam, thusia a um thei lo asi. Cutin Pathian thlarau lalnak hmun ahcun duhdawtnak, lungawinak, remdaihnak (love, joy, peace) in a luahkhat asi; tisa ah leitlun tulmi ziangvek tlaksamnak lak khalah rimhmui vekin a hmuimi insang asi. Cutin siloin, thusia a a lut a suaknak, huat awknak le thenthek awknak tipungtu, sumlut sumsuak dik lo, rem awk lonak, kalhki nak, hmunsak hmuanthlang thangsiat relsiatnak, hurkhuannak ti pungtu, tpv, in a cencilh mi insang cu cu satan ih raldonak station pi vek  asi. Cuvek insang sungih bawipa cu satan asi. Na insangah zo a lal, Pathian Thlarau maw, satan a lal? Zo nan  lalter? Satan lalnak insang ihsin soceity ah a tlangleng rero milai pawl khi satan ih kahsuak mi cerek vek an si. Soceity ah thatnak suahpi tu senpi vangtlang hmantlak le miphun thuanthu tuahtha tu si dingin na insangah Pathian Thlarau lal aw sehla duhdawtnak, lungawinak, remdaihnak rimhmui in a khatmi siseh. Cuticun na insang cu Pathian duhdawtnak le thlawsuah a luansuaknak, mitapi hrang cirhtinung luansuaknak hmun si hram sheh!
 

3. Biaknak:

 

Ziangkim hi sersiamtu Pathian in amai tumtah le lunghmui zawngin a sersiammi an si. Ziangkim hi a sersiamtu, a tuahtu ih tumtah mi vekin a nunglo, canglo, umlo, cangvai lo asile san nei lo, “sual” asi. “Sual” timi cu sersiamtu in a sersiam vekin um lo pohpoh hi asi. Curuangah biaknak timi cun sersiammi le sersiamtu pehzawm awknak, pehtlaih awknak asi: sersiamtu in a sersiammi hnenah a duhdan, tumtah, le umter siter a duhdan pawl a langternak, a sersiammi a pawlkom pehtlaihnak asi, sersiammi in amah sersiamtu hnenah thangthatnak, cawimawinak, upatnak, thulunnak a peknak le amah sersiamtu ih lungawihmuizawng tumah le duhzawng rian in nun theinak dingah a thuhnuai ah a nunnak, a pehtlaihnaka si. Leitlun mi tampi in biaknak kan fehsualpi. Milai kutsak cawpmi biak inn pi sungah rawithawinak (temple religion) vekin kan hman mi biaknak hi fehsualnak a si. Biaknak thianghlim le dik cu milai le sersiamtu karlak pehtlaih le pawlkom awknak a si. A hramthawk ah, milai le sersiamtu Pathian karlak pehtlaihnak cu Adam tluksiatnak ruangah a siat zo. Asinan, Bawi Zesu Khrih ah tuahthatsal asi. Curuangah biaknak timi cu Khrih Zesu ah milai le Pathian pehtlaihnak asi.

 

Nitin nunah sersiamtu Pathian in Bible sungah a simvekin a tumtah, duhzawng, lunghmui zawng vekin nung loin Biak inn sungah raithawinak tuahnak biaknak sakhua cangvaihnak pawl hi zianghman santlai lo, milai le milai bum awknak, Pathian hmaiah ten umza asi. Milai in amah sersiamtu Pathian thawn pehzawm awknak thianghlim a neihtheinak cu Bawi Zesu Khrih sung lawng in asi. Milai tluksiatnak cun milai tisa mizia a siatsuah theh. A tluse zo mi milai tisa mizia in milai thinlung cu salah a tuah ih a uk. Cutin milai thinlung khawruahnak cu milai mizia ih ukmi, sal asi vekin milai khawruahnak cu Pathian Thlarau sersiamthar asi hlan ahcun Pathian duhdan kalh in a bawrhhlawh mi lawnglawng asi. Curuangah milai pakhat cu amah sersiamtu Pathian duhdan, tumtah le lunghmuizawngin nung thei dingin Pathian Thlarau ih hrinthar, sersiamthar, ukmi, thununmi, a duhduh in keh le vorh ah a hman thei mi asi a tul. Cutin Pathian Thlarau in a khawruahnak, thinlung duhnak huatnak, hiarnak, caaknak, phurnak pawl khal a uk lawngah milai in Pathian duhdan le tumtah vekin a nung thei asi.

 

Cutin Pathian Thlarau in a ukmi milai pakhat cu Pathian thu hnuai ah nungin khua a ruat, a tong, thu a sim, a taksa ruangpi, amah thawn a pehtlai mi ziangkim, insang, milai pi, kiangkap, sumsaw le thilreri ziangkim khal a pehtlai ih a hmang aw aw asi. Cutin Pathian Thlarau in a ukmi milai pakhat cun a damsungah a tha bik le a sunglawibik a rahsuak asi. Cutin Pathian Thlarau ukmi mi pakhat cu a thianghlim mi lawng, ruat, sim, le tuah in leitlun nun a hmang. A khawruah khawkhannak a thianghlim. Cawimawitlak a ruat ih, a kaa ihsin a thei tu pawl tungdingtu tongkam le thapetu lawng a tong. A neihmi sumlut sumsuak pawl khal a thianghlim. Cozah kumpi le society thawn a pehtlaih nak kipah dan dinglai pahbal in zianghman a tuah loih midang nun hnaihnoktu, mawhsiattu, thangsiattu, mithli tla tertu, huatnak tipungtu, thentheknakle thusia phurtu, midang lungawinak siatsuahtu si loin a pehtlaih mipawl hrangah thiltha le lungawinak tipungtu asi ringring. Ziangkim a pehtlaih nakah sersiamtu thawn an pehtlaihnak cu thupi bikah a retih sersiamtu in a sersiammi pawl parah umtu, nunthuthlung a simsuakmi vekin a um theinak ding hrnagah Sersiamtu Pathian ih thu cu a meifar asi.

 

Biaknak dik le thianghlim in nunpung a siatsuah lo, a kalh loih a cawimawi sawn asi. Leitlun miphun le mibur umkhawm hmuahhmuah in nunphung an nei theh. Ziangvek le zo miphun ih nunphung khal a kumkhua a hmun thehmi a umlo vekin santiluang ih zirin a thleng aw vivo mi asi. Biaknak thianghlim le dik cun nunphung thalo pawl cu tanta in a tha le a thianghlim mi sawn cu kenkawh dingin mipi a kaihruai in a zirh sawn asi. Biaknak thurin pawlin a thianghlim lomi, santiluang thawn a mil aw lomi, nunphung thalo le bawrhhlawh pawl cu a lailangih tlansan dingmi mipi thinlung sungah a fiangter. Cutin senpi vangtlang, mipi le miphun Pathian cawimawitu nunphung mawi le tha cu biaknak thianghlim le dik cun a suahpi sawn asi. Pathian Thlarau in a ukmi, kaihhruaimi biaknak cun Pathian ih pawmtlak mi bulpak nun, insang nun, nupi pasal neih awkdan, kawtlang nun, pursum leilawn sumlut sumsuak ei in hawldan, le milai pehtlaih awknak le a thianghlim mi nuamnung cen/sernakpawl cu a suahpisawn asi.

 

Biaknak thianghlim le dik in cozah kumpi a dodal lo ih a kalhki fawn lo. Cozah kumpi, senpi vangtlang, ramkulh laireldan, kaihhruai awkdan, senpi bungrua le canpual tha pawl rualran le dingfel zetin zem awk thendarhdan, le hman suak thiamtu, dingfelnakin a nungmi rinsantlak senpi hrauitu a hringsuak sawn asi. Cozah le kumpi laireldan, pawlkom dindan, senpi vangtlang bungrua semsuah le hmandan pawl, ramsung ramleng, bulpak le senpi vangtlang pawlkom pehtlaih awkdan pawl cu a thianghlim le dingfelnak remdaihnak thuhram ah hngat aw mi si dingin biak nak in a zirh. Biaknak in Pathian thusuak ah a hnagat aw mi milai nun thuthlung nunhram pi cu cozah kumpi laireltu, hnatuantu le senpi vangtlang pawl thu hmunkhat dingin a zirh ih nunpi dingin a kaih ruaisawn asi.

 

Society ih a hrampi hnget tertu, milai bulpak, insang, le pawlkom sihcih awknak hram hnget tertu cu biaknak thuken ah a thum aw mi asi. Pursum leilawn ei in hawlnak ah a thianghlim mi le midang siatsuah loin hlawhtlinnak lamzin fiangtertu le milai thinlung kilkhkawitu khal Pathian biaknak thutak sawn asi. Cutin biaknak thuhram pi cun milai bulpak, insang, khawtlang senpi pawl siseh cozah kumpi le pawlkom mibur pehtlaih nak tinkimah a thianghlim mi le a tha mi, midang siatsuah loin senpi vangtlang thatnak, dingfelnak le diknakin lairel thiamnak pawl milai thinlung kaihruaitu, ciahnehtu asi. Biaknak ruangah Khrihfa karlakah huat awknak, thenthek awknak, hmuhsual awknak, thangsiat awknak, a suahter tu hi Pathian Thlarau asilo, satan thlarau lole milai tisa mizia sia ihsin a suakmi asi. Biaknak ruangah buainak le thenthek awknak a suahnak sawn cu Pathian Thlarau a cangvaihnak kipah Satan in a milai zumlotu, loe zumtuder pawl hmangin a doldalnak sawn asi. Zumtu le zumtu karlakah thenthek awknak le buaibainak hi Pathian thu ruangah siloin milai in Pathian thu, biaknak cu dikloin milai hlawknak ah an hmang ruang sawn ah asi. Khatlam zawngin sim asile milai tisa duhnak sual aw mi asi.

 

Pathian biaknak hi “biak inn sakhua” “ temple religion” vekin milaiin kan fehpi mi hi a diklo mi a si. Pathian biaknak thianghlim dik cu milai nun pumhlum, leitlun nun cu Pathian tumtah, duhnak hrangah Pathian thu vekin Pathian palai vekin nun asi. Bulpak nun, insang, vengsung, khawpi le senpi vangtlang nun, pawlkom le cozah kumpi thawn pehtlaihnak, le sersiammi ziangkim parah pehtlaihnak tiangah Pathian thu vekin, Pathian Thlarau uknak le kaihhruainak hnuai ah nun hi Pathian kan biaknak cu asi. Pathian kan biaknakah milai kutsak mi biak inn sungah kan tuah mi cu malte lawng asi. Biaknak dik le thianghlim cu nun pumhlum hi Pathian tumtah, lungawi zawng, le hmin sunlawinak hrang nun asi. Bawi Zesu Khrih leitlun a rat tikah biaknak, pawlkom (denomination) dinding in a ra lo, Pathian le milai pehzawm awknak tuahtha dingin a ra mi asi.

 

Biaknak dik, thianghlim cun milai le Pathian karlak rualremnak a suahter ih bulpak nunah le insangah duhdawtnak, lungawinak, remdaihnak in a khatmi leitlun vanran a suahter. Cuvek milai mibur umkhawm cu “kawhhran” tiah kawh asi. Cutin Pathian Thlarau in a ukmi pawl umnak hmun kip ah duhdawtnak, rualremnak, daihnak (love, joy, peace) a um. Cozah kumpi le milai pawlkom pehtlaih awknak, pursum leilawn ei hawlnak ah dingfel le rualran ten lairel thiamnak le milai bulpak nuamnung cennak khalah a thianghlimmi le cawimawi lak asi mi nuntu mizia tha a suahter sawn asi. Cutin biaknak thianghlim le tha cun milai bulpak nun, insang, veng, khawsung, senpi vangtlang nun tiang a tuahtha ih a thianghlimter. Cutin miphun a cawimawi ih Pathian hmin thangthat asi. Cucu Khrihfa Pathian zumtu pawl “leitlun eng” kan sinak asi. A tluse zomi leitlun ah, mizia sia le bawrhhlawhnakhmun ah Pathian mizia langter tu kan si.

 

4. Nunphung:

 

Milai cu nunphung le thuanthu nei mi kan asi. Bulpak nuntu, hman awkdan, insang, midang thawn pehtlaihdan, khua le veng, khawpi inhnen, khawzing Pathian le sersiammi thawn pehtlaihnak nei in milai hmuahhmuah in nunphung kan nei. Biaknak lam fehsual pawlin nunphung an dokalh tikah a rei hlanah anmah te abur in an lungkim tlangmi nunphung an nei thotho. Khua hlan pupa  nunphung lakah rirai biaknak pawl cu tlansan in khrihfa kan can hnu ah nunphung dan le dun pawl a tha mi kenkawh dingmi kenkawh in khristian nunphung, Bible in a zirhmi milai nuntu pehtlaih awkdan pawl thawn nunphung kenkawh vivo ding kan si. Bulpak nun, insang, veng khawtlang nun, le cozah kumpi laireldan le mibur pehzawm nakah man neihter mi milai nunphung cu senpi vangtlang tuamkhawmtu asi.

 

Biaknak ruangah nunphung tlansan ih miphun dang nunphung cawngtu hi fehsualnak cikhat, Pathian thutak theihnak tlaksam ruangah a suak mi a si. Mirang thuam, tuluk thuam, kala thuam in thuam awk ruangah thlarau mi cuang vekin ruat awknak, Pahtian in a duhcuang ding vekin ruatnak, mai miphun ei le in, nuntu pawl do tahratin miphun dang ngaisannak, mai miphun tong cu dodalin miphun dang tong ngaisannak, mai miphunpi pawl cu hua tahratin miphun dang ngainatnak pawl hi biaknak lam fehsual pawlin an suahpi theu. Pathian in leitlun miphun nunphung hmuahhmuah do mi a nei lo. Asinan, Bible thurin thawn a mil aw lomi, milai raithawinak, nunau mipa thleidannak, farah nauta nekcepnak, hrin khat le hrin khat thleidannak, tvp, a thalomi nunphung (social traditional evils) pawl cu tlansan in a tha mi le a thianghlim mi cu Pathian thlawsuah mi asi. Cui hleiah Biaknak dik le thianghlim neitu cun a miphun nunphung ceimawitu, tungdingtu le thansoh tertu sawn asi ringring.

 

Cuvek thotho in bulpak mi pakhatkhatin a nintin nunah amai nuamnung cennak, lungawinak, le duhmi tuansuak dingah nunphung a pahbal asile thilsual tumpi a tuah asi. Cuhnakin mi pitling milai pakhat cun a bulpak nun, insang, khawtlang nunah siseh cozah kumpi le pawlkom pehtlaih nak ah siseh sersiammi ziangkim a pehtlaihnak ah nunphung mawi le thianghlim a nunpi ding asi. Nunphungtha cu vanram kainak hrang asiloih vanram kai ding pawl cu an umnak kumpi cozah le society dan dinglai, nunphung dan le dun hnuai ah mawi zetin an nung sawn asi.

 

Laimi pawlin Khrihfa an rak can hlanah lai nunphung in an rak uk aw aw. Tualthat, rukru, uire, thuphan per, farah nauta nekcep nak um lo dingin rualrannak le senpi vangtlang a burkhawmin pawlkom pehtlaih awknak an rak nei. Khawtlang le hruaitu in senpi vangtlang cu siatsuahtu raal lakin an rak hum ih siatsuahtu meisa le boruaktha lo lak ihsin siat tawng tikah an rak bawmbawi aw tawn. Cuvekin senpi vangtlang khalin senpi vangtlang lungkim tlangmi abur nun, bulpak nun, insang le venghnen pehtlaih awkdan nunphung hnuai ah lungkim ten rualtlang ten an rak nung.

 

Nunphung bungrua pawl hi sankhat hnu sankhat kenkawh vivo dingin bulpak cio tuanvo asi. Tong, calai, thuam, khuang le dar, le puai, insang dindan, nupi pasal neih awkdan, cawn le lam lakah santhar biaknak, khrihfa sakhua nak thawn a mil aw mi pawl kenkawh in nunpi vivo dingmi asi. Ram uk awknak kumpi cozah in nunphung bungrua pawl fingkhawi kenkawh vivo thei dingin hmanrua le tulsam mi a pek thei lo khal asile bulpak pakhat cio in mah le dinhmun sinak pumcawmnak ih zir in mah thawn a pehtlaih mi nunphung bungrua pawl kilkhawi, kenkawh vivo ding asi.

 

Nunphung tha, santhar nunphung mawi, nunphung bungrua le hmanrua tha pawl kilkhawi kenkawh dingin bulpak, insang, khua, pawlkom, le kumpi a cozah khalin tuanvo a nei asi. Biaknak le pursum leilawn eihawl naklam khalin bunphung kenkawh dingin tuanvo tumpi a nei ve asi.

 

5. Pawlkom:

 

Kan pupa rirai biak laiah pawlkom tampi a rak um lo. Tlangsuak upa pawl hi ziangkim laireltu an rak si ih puithiam pawl cu upatnak saang cotu vengsung raithawinak pe tu le thurawn upa an rak si. Raal an do tikah santhar raalkap pawl vekin a hmunmi raalkap tuan le hlawhnei an rak um lo ruangah kumkim tapoh miphun raalkap an rak si. Raalkah nakah rawlbawi rank sangpi pi an rak pe aw lo nan an lakah anhai loten raalruangzing thiam hruaitu an rak nei ringring. Hruaitu, a thu an ngai mi an nei ih raal kah tikah buaibailo ten hruaitu thu vekin an rak do. Santhar santiluang a tlancak tuk tikah pawlkom phunphun a suak ih cawhpolh celcel in hruaitu le tuanvo zem awkdanah buainak phunphun a suak. Pipu sanlai ahcun an umnak hmunkhatah a um tlangmi kum reipi an um tlangih an tuahmi kel an tuah ringring tikah an hmuh tawn mi khal a thleng aw lo. Curuangah, senpi vangtlang le mibur hrangah ziang an tul, ziangvek abur in tuah a tul, an lakah zovek milai in ziangvek thiamnak a nei ih zo a cak ih raal do a thiam, lairel a thiamih senpi vangtlang lungawinak le thatnak hrang zo in pumpeknak a nei ih khawkhan a thiam, ziangvek vangtlang bungrua a umih ziangvek tlaksamnak a um, ti khal an thei theh tikah anhai loten pawlkom sihcih awknak an rak nei. Cuticingin, lal le nauta, mi farah le milian, hrin le hrin thleidan awknak a rak ummi pawl ruangah santhar milaipawl lungsungah thlaici tha lo an tuhta mi in rah sezet a rah rero mi a um ve. Asile, santharah ziangthu pawl hi a burin tawlrel, tuan a tulih, zoin, ziangvek pawlkom lakah ziangvek pawl hi miphun thuanthu thawn pehpar in a thupi, society tuahtha tu le siatsuahtu asi ti malte zoh hrih hnik uhsi.

 

Santhar sanah, cozah kumpi pawlkom, cozah a silomi pawlkom, biaknak lam pawlkom, phurzawng bang aw, hrin le hram pawlkom, tvp, in pawlkom phunphun zalenzet in din vivo asi. Pawlkom hmuahhmuah ah buaipi mi le kalhki awknak a suah tertu thil pahnih cu hruaitu le kaihruaidan thu ah asi. Zo in mibur pawlkom cu a hruai dingih ziangtin a hruai ding timi thu ah buainak, kalhki awknak duhdan bang aw lo a suak ringring. Khuahlan pupa san lai ahcun zo a lal ding, zo in mibur pawlkom a hruai ding, zo ih thu le ruahnak in senpi vangtlang hmalak asi ding, ti cu senpi vangtlang hril nak (vote thlak) siloin thuanthu dungthlun in a cakcia le lalcia pawl thu pehzawm in tuanvo zem awk vivo a rak si. Ziangtin kaihhruai awk ding timi thu khalah thuanthu zulpeh in kaihruai awk a rak si vivo. Sihmansehla santhar le dinhmun thar ah thuanthu dungthlun in hruaitu remruat theih asinawn lo, kaihhruai awkdan thu ah tumtah le dinhmun zir in a umcia thuanthu zulpeh in pehzwm vivo a theih nawn lo. Asile hi thil pahnih kalhki nak le buainak a suahtertu bik hi ziangtin hrial theih asi ding?

 

Hruaitu le hruai awkdan thu ah buainak suak lo dingin a hmaisaah thil pahnih pawimawh zet a um: “tuah duhnak” le “tuah duhmi” fiang hmaisak a thupi. Khua hlan pupa san lai ahcun an tuahduh mi cu raal lak ihsin humhim awknak, le lal pawlin an ukmi pawl daiten uk theinak, senpi vangtlang lungawinak le duhmi tuansuak theinak ding cu rak tumtah ringring mi asi. A tu le tu raal in a rak siatsuah theu hai tikah huhim awk an tulzia cu senpi theih asi vekin mipa kumkim cin cu senpi vangtlang miphun humhimnak hrang ruatin miphun raalkap an rak si theh. An duhmi cu a fiangih duhnak thinlung khal an nei theh. An duhmi ngah dingin anmai nunnak khal pek an rak huam. Cutin an thisen le nunnak thawn kan pupa pawlin Chinram hi an rak humhim, tesinfa in tanta. Bulpak duhhrilnak hnakin a tulnak in mi pakhat cio liangparah tuanvo a pekmi ah hngat aw aw in lotheihlo in pawlkom sungtel, mibur cangvaihnak ah an rak tel sawn theu.

 

Santhar sanah khua hlan raal vekin raal kan nei nawn loih miphun dang kawlpawl kutsugnah kan miphun thuanthu cu a thleng zo. Ei in hawlnak ah lo thlo lawng si loin a phunphun a suak vivo. Cutin cozah kumpi cu Chin mi kutsungah a um nawn loih rampi humhimnak khal miphun dang kutsungah up asi zo. Senpi vangtlang pawlkom le pehtlaih awknak cu a lotheihlo ih tulnak hnakin bulpak duhhrilnak parah a hngat aw vivo. Santhar mino pawlin ram le miphun hrangah mawhphurhnak, tuanvo an neih mi an thei nawn lo sinsin. Senpi vangtlang, ram le miphun hrangah tuanvo kan neih mi zirh awk asi nawn lo. Khuahlan pipu san lai vek si nawn loin khawtlang le senpi vangtlang hrang hnatuan ve loin miphun raalkap tuan ve loin nun a theih zo. Duhrilnak in thiltha tuahnak siar lo, mahte mai insang le bulpak hrang ruatin nun a awlsam sinsin.

 

Khuahlan pupa pawlin an rak neih mi milai pakhat liangparah a thum aw mi tuanvo an rak lak cio mi ram le miphun hrang pumpeknak, tuanvo laknak, khawzing pathian hnenah raithawi ding tuanvo, khawpi le senpi vangtlang thatnak hrang tuanvo neihmi pawl santhar minung pawlin an nei nawn lo, a hlo sinsin. “When there is no vision, the people perished” an ti vekin miphun le senpi vangtlang hrang sunmang in bulpak thinlung sungah hmun a luahnawn lo ih bulpak pumpuarnak hawlin mahte cangvai khawrh cio asi tikah pawlkom sihcih awknak pawl cu bulpak pumphuarnak le hminthatnak thinlung diriamnak lawngin milai a cawkphur in a sihcih awkter sawn thlang. Culai lakah, fimthiamnak le zirnak lamah kan taw tlai tuk fawn tikah mai duhhrilnak in mi pakhat cio in ram le miphun, senpi vangtlang thatnak hrangah tuanve ding ka si, tuanvo ka nei asi timi ruahnak le lungput a hlo sinsin. Cutin senpi vangtlang hrangah bulpak tuanvo nei in theih awknak a hlo rualrual in senpi vangtlang thatnak hrangah ziangvek thu le hnatuan pawl hi a burin tuantul an si timi theihnak khal a tla niam sinsin. Cuvek thotho in senpi vangtlang thatnak, ram le miphun thuanthu tuahtha dingin zovek milai in ziangvek hna a tuan tikah, senpi vangtlang in ziangvek pawlkom sungah telin zovek hruaitu le hotu kan dinpi in kutkai in hmai kan nawr a tul, tvp, vangtlang thatnak khawruah le lungput a hlo sinsin. Mibur le miphun thuanthu cu miphun dang (kawl) pawl kutsungah hngat asi ih bulpak thatnak hlawknak hmasialnak lawngin milai thinlung hmun a luahkhat vivo. Cutin a bur in pawlkom sihcih awknak pawl cu bulpak phurzawng, thatnak, hlawknak le lungawi diriamnak sawn cu thupi sawn ah ret in sihcih pawlkom awk asi riangri.

 

A tlunah simzo mi milai sihcih pawlkom awknak ah kalkki le buainak a suahter theu tu pahnih hruaitu le hruai awkdan thu thawn pehpar in simsal asile bulpak duhnak le diriamnak hnakin senpi vangtlang hrang thiltha “tumtah” thupitternak in hrial theih asi. Mibur umkhawmnak hmunkipah mibur hrang thatnempi dingmi mibur duhtlang mi senpi thatnak tiah ruahmi tumtah mi ziang asi ti fiang awk tikah zovek in ziangtin lai a relin hna a tuantikah tumtah mi a hlawhtling thei ding timi cu a fiang sinsin. Milai mibur pawlkom sihcihnak kipah buainak a suahter tu hi bulpak duhnak lalternak hi asi. Society, mibur umkhawm, pawlkom sihcihnak lak ihsin bulpak hminthatnak, lamtang tuahnak, sumpai ngah duhnak, dinhmun ngah duhnak, sinak duhnak, tvp, senpi vangtlang mipi thatnak hnakin mai bulpak duhnak thupi sawnah rettupawl hi buainak kalhki nak suahtertu an si ringring. Senpi vangtlang lungrualnak pumkhat sinak, thatnak le hlawknak siatsuah ding khalin anmai bulpak duhmi ngahnak ding hrangah hna an tuan theu. Cuvek thotho in mibur umkhawmnak pawlkom sihcih awknak tinah tumtah mi fiang mumal lo, thusia phurtu, dunglam thuanthu thalo cu hmangrua ah hmangin midang sawisel dodal thangsiattu pawl hi society mi senpi lungrualnak le thatnak siatsuahtu an si. Santhar mibur pawlkom sihcih awknak tinkim ah senpi vangtlang duhmi tumtah mi a um tikah zovek milai thawn a pehtlai, pehtlaihmi pawl lakah zovek milai in ziangvek thiamnak, duhnak, pek awknak a nei ih zo in pawlkom awknak ih tumtah mi a tuansuak thei ding, timi zoh tikah fiangzet le awlsam zet asi. Khuahlan pupa san lai vek siloin santhar fimthiamnak zirnak le theihnak a kauh vivo tikah zo in ziangvek thiamnak le ti thei nak duhnak a nei timi cu fiangzet in senpi vangtlang in theih vivo asi. Cutin siloin bulpak lalnak, hminthatnak, larnak, le thuneihnak cu senpi vangtlang tulmi le duhmi hnakin thupisawnah a rettu cun thiltha tuah vekin a langlai ah a thasawn mi a siatsuah lole a khamtu asi ringring ding.

 

Pupa rirai biak san lai pawlkom sihcih awknak cu fiangfai zetin tumtah malte, milai ten, lungrual cia  le thei aw cia hlir umkhawm sungah a rak si tikah zo ih ziangtin mibur a hruai ding timi thu ah buainak nasazetin a rak um lo.  Santhar phunsang tlawngkai san, Chin mi in kawl kumpi a zawm hnu tiang khalah lamzin kau mi, pawlkom phunphun a rak um hrih lo tikah Chin mi zapi te pawlkom din le senpi vangtlang duhtlangmi hawlnak ah sihcih awknak a rak awlsam zet. Asinan, santhar, tuihlan kum 20 sungah santiluang thleng awknak ihsin nasaten Chin mi lakah thenthek nak a suak, biaknak ihsin thawkin, politics le social lam khalah thenthek awknak a suak sinsin. Pupa rirai biak lai hnakin thuphan per le midang relsiat thangsiat khal kan cak sinsin. Culawng hman siloin leitlun killi ah Chin mi kan tekdarh vivo tikah fimnak thiamnak phunphun, duhdan phunphun, phurnak can aw lo, hmuhnak can aw lo, mi tampi an suak sinsin. Mah le sungkhat, ruallepi, hrin le hram, kawhhran pawl, neihniam mi le ciahneh mi (social capital) cio cu bulbak lunghmui zawng hmalaknak hrangah hmanrua ah hman cio asi. Cutikah ramsung ramleng pawlkom cu mibur zapi huap si nawn loin mai bulpak, lamtang, khurbing zetin pawlkom awknak a suak sinsin.  Asinain, milai zapi ten lungrual theh, pawlkom pakhatah um theh ding timi ruahnak cu thilcang thei lo, santhar milai ruahnak bang awlo lakah hman theih lo mi asi. Thiltha vekbang hmansehla santhar milai mizia le dinhmun thawn a kaih aw lo mi asi. Curuangah mibur fatete in siseh bur tumdeuh in siseh hrin le hran, peng le tlang, zumnak le duhdan bang aw, phurdan duhdan bang aw  tvp, pawlkom sihcih awknak tam sinsin um thei dingin thapek sawn ding asi. Mi pakhat cio in an duhmi bulpak in an tuansuak thei lomi cu a burin anmah thawn duhdan hmuhdan le tumtah bang aw mi hawlkhawm aw tawn in a bur in an tuan khawm cangvaih tlang thei nak poh ah pawlkom sihcih awknak neih vivo dingin zalennak an neih mi asi. Cutin mi tampi thinlung sungah a thi zo mi senpi vangtlang thatnak tuah duhnak nunter sal dingin le tuan suak thei dingin pawlkom tam sinsin a um theinak ding hrangah sangka onsak le thapek sinsin ding asi.

 

Zaingvek thu parah hngat aw mi le zovek milai sihcih awknak khal va sisehla, hihi zir, cinken le nunpi thei a thupi zet. Kan pu, kan pa le pawl san le tuisan santhar minung pawl fimthiamnak le zirnak lamah a tan aw tuk tikah milai pawlkom le sihcih awknakah thleng ding tampi kan nei ve. Tuihlan kum 20 sungah santhar fim thiamnak (modern technology and intellecual resource development) hi tuihlan kum 1990 sungih thansoh mi hnakin a tlancak sawn, a tamsawn ding tiah kan sim thei ding. (Tuihlan kum 1950 sungah milai in an rak neihmi cangan mi hmuahhmuah hnakin tuisan New York Times company pakhatin a ngansuak mi ca hi a tamsawn zo, ti an sim). Cutin asilai ah Chin mi pawlin zir ding thupi zet cu mibur sihcih pawlkomnak tinkimah santhar fimthiamnak, zirnak neitu pawl senpi vangtlang thansohnak hrang hmahruaitu ah can kan pek thiam ih a tulmi upatnak, hmanrua le dinhmun khal kan pek thiam a thupi ngaingai. Cutin leitlun killi ah a terkdarh mi santhar mino le mifim thatha pawl khal leitlun miphun dang lak ah hloral ta loin kan miphun le kan ram thangsonak hrangah kan kawhkir theinak lamzin pakhat asi. Khua hlan pupa san deuh ahcun mibur hruaitu pawl cu saluro tar bangin kum upa le buhfai ei tamtam in an rak hruai theu. Cucu anmah le san cio ahcun a kaih aw mi le a tha mi asi. Santhar, leitlun khuamual (global village) santiluang dawi man dingin Chin mi pawlin pawlkom tin le mibur sihcih awknak tinkimah santhar mino, santhar fimthiamnak hrang sangka a ong thiamtu pawl, senpi vangtlang bungrua le hmanrua tha a hmangthiamtu mibur le pawlkom cu an tlancak dingih an thangso cak ding asi.

 

 

6 Theihnak Bungrua: Intellectual Property

 

Theihnak bungrua a tlakniam tikah society cu a hrampi in a nget vek asi. Kawl ralkap cozah in a siatsuah mi hnakin theihnak bungrua a tlakniam ruangah Chin mi pawl tlaksiatnak hi a tam sawn ding tiah ruahnak a um. Pupa sanlai theihnak senpi vangtlang theihmi, lungrual tlangmi, a dik a tha, a thianghlim, sunloih tlak, cawimawi tlak, zapi te zohso mi, zuam awkmi pawl cu mi zapi ten ten theih asi. Kaa in simsawng mi a rak si. Insang tappi kawmah, tlaklo fehnakah, khawlak rualpi pawlnak, tlangsuahnak hmun, tvp, hmun hranhran ihsin senpi vangtlang theihnak bungrua cu rak zirh zawng, pek sawng an raksi. Tlawng cazirnak a rak um lo nan thufim thutha, senpi vangtlang kaihremtu, milai nundan, bulpak nundan, insang dindan, khua le ram kaihhruai awkdan, ei in hawldan, tvp, theihnak bungrua an rak nei ringring. Cui theihnak bungrua cun tuah ding, tuah lo ding, thiltha thilsia senpi vangtlang le bulpak cio a theihterih a kaihrem. Dungin a khawr.  Santhar biaknak thar, fim zirnak thar, ei hawlnak lamzin thar a suak tikah khuahlan theihnak bungrua cu dungtun, tlansan, le hnawn asi zo. Israel miphun pawl cun Bible (thlunghlun) cu an miphun nuntu khawsak lamzin hmuhtu ah an rak hmanmi cabu pi a rak si. Chinmi pawlin nganmi thu an rak neih lo tikah simsawngmi, le upa anka in an rak kaihruai aw. Cutin upa tongkam, le senpi vangtlang lungrual tlangmi thuhla parah milai nuntu khawsak pehtlaih awknak khalah an rak hngat aw awih senpi vangtlang lungrual le lungkhat ten an rak tlangleng.

 

Santhar san a suak tikah khawsung tlangsuak upa pawl parah mipi theihnak a hngat aw nawn lo. Puithiam pawl ankaa ah senpi vangtlang an hngat aw nawn lo. Santhar dinhmunthar thuanthu thar ah senpi vangtlang lungrual tlangmi nunphung tawmtemtu a hlo vivo. Miphun dang nunphung cawng tahratin hnipuan hruhdan, ei in hawldan, inn sak dan, kiangkap pehtlaih dan, pawlkom sihcih awkdan, nuntu ziangkim man neihter mi pawl cu pupa nunphung le upa ankaa ah mipi an hngat aw nawn lo. Sumpai ngahnak, bulpak hlawknak, nun awlsam le diriamnak dawi in santhar milai pawl leitlun tlan zuamnakah an tlan. Riahsiat thlak zet asi mi cu kan pupa uk awknak a siat hnu ah santhar, khrifa sanah dung le hmai in senpi vangtlang khawruahdan khawrtu theihnak bungru fumfe a um lomi hi asi. Biaknaklam hruaitu pawl hi bulpak nitin nun khawruahnak kaihruaitu dingbik an si nan, kan miphun in kan fehpi mi, biaknaklam zumnak thurin, Bible in milai nun thuthlung a zirh mi pawl hi biaknaklam zirhtu pawlin nintin nuntu khawruah khawsakdan kaihruaitu ngaingai ah in thlenpi thei hrih lo. Khrhifa sinak cu thihhnu vanram kainak ding fangin mi senpi vangtlang in kan nunpi tikah nitin nuntu khawsak lairel khawruahdan cu bulpak hlawknak hma sialnak nuamnung cennak le tisa thinlung diriamnak in mi tampi salah a tuah mi an si. Cutin theihnak bungrua hngat awknak nei loin Chin mi senpi vangtlang cu vavai rero mi vek kan si. Ziangvek hi ningzah thlak, mualho nak, nunniam thil asi ih ziangvek hi upattlak, rinsantlak, cawimawi tlak miphun thuanthu tuahtha tu asi timi thleidan thiam loin mi tampi bulpak hazawh zawng lawng ruat in leitlun killi ah an vak an tawi.

 

Theihnak bungrua sersuahsal tulmi lakah pahnih a thupi zetmi tuisan minung pawl hrangah a um: biaknak lam thurin, Bible in milai nunthuthlung a zirhmi cu nuntu khawsak khawkhan, khawruah, le ziangkim thuthluknak thuhram pi ah hmang thiam dingin zirh awknak, hngat awknak, le santhar fimthiamnak le zirnak pawl cu santhar nuntu khawsaknak le milai pawlkom sihcih awknak hman awknak pawl hmanruatha ah hman thiamnak a thupi.

 

Khristian nunphung, Bible thuhram parah a hngat aw mi khawruahdan le thuthluknak tuahdanah kan hngat aw ding a thupi. Kan biaknak thurin le Bible thuhram pawl cu Biak inn sung le vanram kainak hrang lawng si loin nitin nuntu khawsak, bulpak taksa peng cantha canpual tha le neihmi pehtlaih mi ziangkim parah siseh insang nupi pasal neih awkdan, nupipasal pehtlaih nak le fale pawl fimzirh mailai nun zirh le kaihhruai nak ah siseh a bur cangvaihnak, pawlkom le kumpi cozah thuthluknak tiangin Bible in a zirhmi milai nunphung, pehtlaihnak thuhram parah kan hngat awk ding a thupi. Thuthimnakah, America rampi rak dintu pawlin Bible thuhram cu an thuhrampi ah an rak hmangih America constitution ah “All men were created equal” “mi zapi ten bangran in sersiammi an si” ti in siseh an tangka parah “In God We Trust” “Pathian kan rinsan” ti in siseh an rak ngan. Cutin cozah kumpi lairelnak dingfelnak thuhrampi cu Bible in a zirhmi milai nuntu, pawlkom, le pehtlaihnak thuhram parah an rak hngat aw aw. Cutin America president in lal tuan dingin a tiamkam awk tikah Bible parah kut suangin thu a tiam kam theu. Cutin kan ram minung pawlin ziangkim kan tuahnak kan nuncan ziaza, ei in hawlnak, leitlun sersiammi le thilri kan pehtlaih nak siseh pawlkom le sihcih awknak tinkimah Pathian thu, Bible thuken (Biblical principles) parah hngat aw in khawruah le lairel thei ding a thupi. Pathian tih cu fimnak hrampi asi ti asi vekin kan ram mipi in Pathian kan tihnak cu a thu in kan nunnak ah langter ding kan si. Cutin Bible thuhram cu nitin bulpak nun, insang, veng, khua, kumpi lairelnak, mibur sihicih pawlkom awknak, senpi vangtlang bungrua le hmanrua, vangtlang vanpualtha then awk le zem awknak ah siseh ziangkim lairel nak thuhrampi ah kan hman thiam asile leitlun khawmual tinah tek darh in ziangvek santhan leitlun khawmual santiluang khar in kan thuanthu cu fen khal sehla a duai lomi, zohman ih nautat, le namthlak theih lomi santhar thuanthu cu nitin kan ngan rero thei ding si. Cutin mi pakhat cio nunah siseh insang, khua le tlang nunah siseh Pathian cu a thusungah a umih a cangvai vekin a thu in kan nungih kan cangvai asi ahcun mi pakhat cio, insang, mibur tintian in kan tuahmi le kan nun ziangkimah Pathian le miphun cawimawi tu kan si ding.

 

 

Santhar fimthiamnak theihnak bungrua hmandan thu malte zoh hrih hnik uhsi. Tuihlan kum 30 sungah Chin mi pawl thuanthu ah a thleng dah lomi “theihnak karhzainak” (increase of knowledge) a thleng. Cutin hmun tampi ahcun “zo in sumpai a nei tam deuh” tihnakin “zo a a thei tam deuh” timi zuam awknak a suak theu. Cutikah mi tampi cu thei sawn si an duhtuk nakah an theih mi hnakih tam an rel tikah thuphan a tel ringring theu. Khua hlan san ahcun zo in sahrang a kap tamdeuh, sa a aih ih khuang a cawi, tvp an rak zuam aw theu. Asinan santhar minung pawl lakah “theitam” si zuam awknak hi nathrik pakhat vekah a cang. Laitlang ahcun fimthiamnak zirin dikari ngah an rak mal tuk tikah Batchelor of Arts (B.A.) dikari ngah tu pa cu khawte ahcun sibawi tla a tuan cih ih radiologist, biologist, tvp, a phunphun ziangkim thei theh ding vekin ruah asi theu. Cuvek thotho in Bible lam zir tu pawl lakah Batchelor of Theology (B.Th.) dikari ngah cin cu dungthluntu Peter, John tivek hmin dung le hmunhmai ah vuah aw tahratin pathian fate bang zikzuakzo in mai theihmi lenglam thu ausuahpi a tam zet. Curuangah theisawn zuam awknak hi tihnung tuk, thihnak lamzin ah mi hruai thei tu satan hmanrua pakhat asi in a lang. Khuahlan pupa pawl sahrang kah an zuam awk vekin santhar minung pawl theihnak ah an zuam awk tikah siatnak tampi a thlenpi. Pupa sanlai ah sahrang kah an zuam awk tikah sa an ei phah. Santhar minung pawl theihnak ah an zuam awk tikah khat le khat thulun awk lonak, el tai awknak, lungrual lonak, theisawn vekin umnak, thiltha lo tamsawn a suah pi theu. Theih duhah zir tu pawlin santhar fimthiamnak hmanrua thatha hmangin an zirmi cu zuam awknak dik le tlannak dik asi ko. Theihnak hawldan lamzin dik in santhar Chin mi pawl kan tlan thiam ih santhar theihnak le fimnak kan cawimawi thiam asile leitlun khawmual tlanzuam nakah kan tlan cak sinsin ding.

 

 

 

Santhar theihnak zuam awknak ah a tihnung bik pakhat cu santhar fimthiamnak in Pathian a doldal mi asi. Kumzabi 18 santhar tleunak (18 century enlightenment) ihsin a rak suak mi cu Thutak dodalin milai theihnak cu theihnak ih tawpnak asi tiah an rak ausuahpi. Pathian thutak Bible cu an hnawng. Cuvek lakah santhar fimthiamnak zir pawl kan fimkhur a thupi zet. Santhar fimthiamnak le Bible a kalh awk tinte Chin mi Pathian zumtu pawlin Bible thu cu a sangbik kan theihnak bungrua le theihnak thuhrampi, thuthluknak (decision) kaihruaitu ah kan hman ih kan dinpi ringring ding a thupi.

 

Kan pupa pawlin ankaa ihsin an rak simsawngmi ringin an rak nungih dingfelnak thawn khawpi senpi vangtlang an rakkaihruai ih Chin ram le Chin miphun thuanthu cu an rak humhim. Santhar sanah mi tamsawn cu pupa ankaa ah hngat aw nawn loin santhar fimthiamnak zirnak ah hngat awk vivo asi. Cutikah Chin mi si loin miphun dang hnen ihsin zir sawngmi fimnak thiamnak theihnak parah a tamsawn kan hngat aw vivo. Cutikahfimkhur tulzet mi a um. A bik takin Laimi pawlin miphungdang, Mirang ngaisannak lungput kan neih mi parah fimkhur tul mi aum. Mirang milian le santhar nungduhdah pawl nuncan ziaza, bawngbi tawpoih, mipa hnakhaihkhaih, hmursen hnih, nu le nu, pa le pa nei awaw, tvp, nupi pasal nei aw loin um tlang (living together), bulpak zalennak (Pathian um lovekin pulpak zalennak sangbik ah retnak), biaknak hmuahhmuah bangrep in ruahnak, tvp, santhar nuntu khawsak le khawruah le fimnak pawl lak ihsin kan miphun mipi kilhim ding a thupi tuk. Cuvek siatsuah thei santhar theihnak lakah fimhhur thiam dingin kan Chin mi lakah a thianghlim mi fimnak theihnak nei tu, kan miphun Pathian thu vekin a nungtu le miphun nunphung le thuanthu cawimawitu hruaitu tha, santhar mino pawl hrangah senpi vangtlang mipi pawlin lamzin kan sialsak ih onsak thiam ding a thupi tuk. Cutin siloin khua hlan pupa lungput thawn siseh santhar bulpak zalennak cu zianghmuahhmuah tlunah ret tahratin siseh mahte a cikpalakin kan feh cio asile leitlun santhar santiluang in kan miphun thuanthu cu thimlakah a fen hlo ruahro ding ti simcia theih asi. Cutin santhar san ah mawmang nunin senpi vangtlang santiluangin a fen lonak dingah a thabik, a thupi bik hmangah hmanrua le bungrua hmang thiam in ziangvek santhar thuanthu nung pawlin miphun thuanthu a tuahsiat in a tuahtha ih miphun Pathian a cawimawi in a dodal asi ti thleidang thiamin senpi vangtlang mipi lamzin dikah kaihhruai thiam ding hi tuisan minung pawl hrangah a thupi tuk mi asi.

 

 

 

 
 
 
7. KUMPI,
 
 
Comments