|
Democracy Sirhsan Thuhram pawl:
Hre Mang
AUg 2006.
Democracy timi tongfang hi Greek tong “demos” “mipi” (laitong) ihsin a ra mi asi ih “Democracy” timi cu “mipi uknak” tinak asi. Umzia cu, cozah (kumpi) hruaitu le dantuah tu pawl parah mipi in thu a nei tinak asi. Mipi zate’n thlanghna tuantlang theh a theih lo ruangah senpi vangtlang duhnak vekin rampi hruai dingin le rorel dingin mipi in tuanvo kaitu an hril ih an hrilmi ram hruaitu pawl hnenah tuanvo le thu neihnak an pek. Kumpi cu mipi sepi vangtlang duhtlang mi tuansuak tu ding le mipi zelennak le canpual humhim le kenkawh tu ding asi. Mipi lole mimal zalennak humhim in mipi hrilmi ram uknak tuanvo nei tu pawlin mipi ih a pekmi thuneihnak (power) hmangin mipi duhnak tuansuak dingin ram an kai hruai. ‘Zalennak humhim” timi cu ram mipi pawl neih mi milai zalennak le pianpi canpual pawl humhim asi. Mimal pakhat cio in zalen zetin duhmi duh lomi ausuah pi theinak an nei. Milai canpual timi cu “mi zaten rualran ten sersiam an si” timi thuhram parah hngat aw in senpi vangtlang canpual hmuahhmuah ah ramsung misa zaten rualranten canpual an nei theh. (Hihi western democracy thuhram sirhsan asi. Democracy uknak cu ram le miphun zir in sirhsan thuhram dangdang a um thei mi asi).
Mipi lakah duhdan bang aw lo a um ringring ruangah mipi tamsawn duhnak in rampi cu feh asi theu, asinan mibur mal sawn pawl duhmi khal nekcep nak tel cuang loin. Cuntin duhdan bang aw lo a um tikah daiten ramsung minung pawl um khawm thei dingin “pakhat le pakhat zawi-awi awknak (tolerance) cu a lo theih loin a tul mi asi.
Democracy thuhram (principles) pawl
1) Mimal Zelennak le milai pianpi canpual: Democracy thuhram pakhatnak cu mimal canpual neih mi asi. Ramsung misa pakhat cio in pianpi mimal canpual an nei. Umzia cu, kumpi le midang pakhatkhat in thahrum hmangin laksak thei lo mi pianpi mimal canpual asi. Cupawlcu, zalen zetin “zum theinak le zummi ausuahpi theinak, le mai mimal duhdan le lungawinak vekin nuntu khawsak theinak” asi. Sakhua biaknak, politics ah siseh pawlkom awknak ah siseh zovek milai khalin zalen zetin zum theinak le zumi ausuahpi, tuannak in siseh ca in siseh, a zum thei lawng si loin, a zummi ausuahpi nunpi theinak a nei. Zovek milai khalin amai duhdan zumnak vekin nung le tlangleng thei dingin zalennak a nei.
Thimnakah: Milai pakhat cun a duh mimi biaknak (khristian, Islam, Buddhism, khuavang, tvp.) biak theinak a nei. Political party a duhduh din thei zawm thei asi ih a duhduh ca siar thei ngan thei asi. A duhnak khua le hmun ah vai thei asi. Zohman in kham theih asilo, mipi tamsawn duhnak vekin kumpi dan tuah mi a dodal a siatsuah lo poh ahcun.
2) Kumpi cu mipi aiawh, mipi hrangah, mipi in dinmi asi:
Ram mipi pawl duhnak tuansuak dingah mimal pakhat cio in mai duhdan cio in tuan hnakin mipi kawmkhawm aw in kumpi pakhat kaihhruainak hnuaiah a burin cangvaih tikah ram mipi duhnak cu thasawn, rangsawn le hlawhtling sawn in tuansuak thei asi ti ah ruat asi. Cuvek thotho in ram mipi pawl duh lomi siatnak le ral lak khalin humhim awknak hrangah a thatsawn ruangah ramsung mipi mimal kawmkhawm aw aw in kumpi cu ram mipi in senpi aiawh in rorel le tuanvo la tu dingah din asi. Curuangah, kumpi uknak tuanvo kai tu pawl cu mipi in an duhmi an hril ih mipi aiawh in mipi tulmi tuan thei dingin a tulmi thuneihnak khal pek an si. Kumpi tuanvo kai tu pawlin mipi in an pekmi thuneihnak lenglamah mipi parah zianghman thuneinak an nei lo. Cuvek thotho in mipi in anmah aiawh in tuanvo la dingin an fial sung (can) lawng kumpi tuanvo kai tu pawlin mipi aiawh in mipi parah siseh mipi thawn a pehpar mi thu ah siseh thuneihnak le rorel theinak an nei. Cutin zovek khalin kumpi rorel tu hril dingah siseh kaihhruai awk dan thu khalah siseh senpi vangtlang thu hla pohpoh ah ruahdan le duhdan ausuahpi theinak an nei fawn.
(Hminsin: Kumpi asilomi pawlkom, pursum leilawnnak le biaknak lam siseh vengsung pawlkom awknak ah siseh senpi vangtlang thawn pehpar in mipi nei in pawlkom dinmi pohpoh ah, democracy thuhram vekin dinmi pawlkom pohpoh ahcun, pawlkom kaihruaitu dingah hril mi le tuanvo pek mi pawlin pawlkom sungtel/member pawlin tuanvo le thuneihnak an pekmi lenglamah zianghman thuneihnak an nei lo).
3) Dan hmaiah zapi ualrannak:
Ramkulh pakhat sungah mipi tampi duhdan, ruahdan, tumtah le zumnak bang aw lo a um ruangah le pakhat le pakhat duhdan le tumtahmi kalh awk ruangah ti buai awknak um lo dingin le senpi vangtlang duhnak vekin kumpi rorel asi ih senpi in hlawknak an hmuh thei nak ding hrangah “dan” (law) cu mipi duhnak vekin tuah asi. Dan hmaiah ramsung misa zaten rualran/bangrep mi milai dinhmun (equal status) an nei. Milian farah, lalfa lallofa, mi te mi tum, cathiam thiam lo, a dum a ngo, tvp. um loin zokhal dan hmaiah an dinhmun a bangrep theh. Dan cu mipi duhnak vekin tuah asi. Mipi duhnak lak khawm tikah mipi zate duhnak pakhat hnu pakhat sut awk a theih lo ruangah mipi aiawh ih hrilmi kumpi kaihruaitu, dan tuah tu, tuanvo nei tu pawlin mipi duhdan la khawm in mipi aiawh in dan cu tuah asi ih mipi lungkimnak vekin dan cu ti-nung asi. Curuangah dan in “Mipa zokhalin mi nupi nan sualpi lo pei, mi nupi sualpi tu cu tangkafai sawm nga (5) le sepi pathum cawh nan si ding” ati asile ram uktu ihsin lamzin kiang mi vakvai pa khal cumi dan in a kai awk theh. Cui hleiah ramsung mi zokhalin midang pakhatkhat parah dan lenglamah mai duhdan vekin siatsuah le thuthen theinak an nei lo.
4) Zawi-awi awknak:
Ramsung mipi lakah ruahdan, duhdan, zumnak, fehdan, hnatuan, le nuntu mizia bang aw lo tampi a um ruangah buainak um lo dingin senpi vangtlang zo khalin midang ruahdan, duhdan, nuntudan, le fehdan pawl kha upat thiam in hnaihnawk awk lo dingin zocio khal lungkim thei le zawi awinak a um a tul.
Thimnakah: “Aw” hlir hmang duh tu pawl khalin “o” hlir hmang duh pawl kha “O” hmang lo dingin kham theinak an nei lo, klk. (verse versa).
(KLK=verse versa)
5) Langhngan kumpi cangvaihnak:
Kumpi tuanvo kai tu pawl cun mipi aiawh in mipi tulmi hnatuantu an si vekin kumpi rorelnak le hnatuanmi pawl cu kumpi in mipi hnenah theihter ding tuanvo khal anei. Kumpi dan vekin kumpi rorelnak le hnatuannak pawl cu tuansuak mi asi thu a thei duhtu ramsung misa zo khalin theih thei dingin thu hla kimcang pawl cu zoh le hliakhlai theih dingin ret ringring dingin kumpi tuanvo kai tu pawlin mawhphurhnak an nei. Curuangah senpi vangltang le kumpi thawn a pehpar mi thu le hla hmuahhmuah cu langhngan in mipi theih dingin ausuah pi le hliakhlai, ca in suah, zingzawi theih ringring asi. Thuthang ca (News) siseh calai in siseh hliakhlainak (research) in siseh kumpi cangvaihnak le senpi vangtlang thawn a pehpar mi thu pohpoh cu zovek mimal, mibur maw pawlkom khalin hliakhlai, casuah, thuthan, le ausuahpi theih asi, senpi vangtlang humhimnak le thatnak le tumtah mi siatsuah ding dinhmun siar lo ahcun.
6) Pursum leilawnnak:
Pursum leilawnnak lamah kumpi kutah ziangkim ret theh si loin mimal khalin senpi vangtlang lungkimnak vekin mimal bungrua neih theinak, sumpai tuaktan theinak, sumdawn theinak, company din theinak, tvp. an nei ve. Mimal in ziangtluk ziangvek tiang pursum leilawn lamah zalennak an nei ding timi kha senpi vangtlang lungkimnak vekin tuahmi kumpi danpi vekin asi. KUmpi danpi lenglamah kumpi in siseh kumpi kaihruaitu pawl in siseh mimal bungruan pawl kha zianghman man pek lo in lak theinak a nei lo.
=======================================================
Rawnmi hrekhkat:
# THE FIVE PRINCIPLES OF DEMOCRACY
|