Hruaitu tha man: Mipi in hruaitu tha nei dingin aman kan pe maw?

Mirang pawlin “There is no free lunch” “Suncaw a lak a um lo” an ti theu ih society/miphun/ram pakhatkhat in hruaitu tha a neih theinak ding hrang khalah alak in zo le ziangvek society/miphun/ram khalin hotu an ngah dah lo. Asile, Laimi (Falam) pawl the hotu tha nei ve dingin a man pek kan zuam maw? Society/miphun/ram pakhat in hotu nei dingin a man a pek tul mi pawl zoh hnik uhsi”

1. Insang ihsin: Thlaci tha tuh le cisia do

Fapa tha, fanu tha, hotu tha suak thei dingin insang ihsin pek awknak, aman pek tul mi a um; nule pa in fate fimnak zirh a tul, tlawng ca zir lawng si loin nun fimnak, santiluang in mimal pakhat cio siseh miphun, mibur parah miphun thuanthu tuahtha dingin ziangvek tuanvo in pek ti zirh a tul. Tlawngah fimthiamnak zir cu zapi ten tuah vualvo mi asi. Thiamnak le theihnak cu tlawng ah an zir thei nan khawruahnak tha le thianghlim, hmailam saupi hmu cia in khawruah thiamnak, rinsan tlak mi sinak, le hnam-pacang nucang tha suahpi thei dingin insang ihsin a thawh a tul. Thinlungsia, puarthaunak, porh awknak, midang ziang siar lonak, ei-ruk-ruknak, mi thleidannak, hur-khuannak, hrawlhhrawlnak, thiltha lo tampi, mi huatnak, iksiknak, duh-am nak, tvp., pawl hi mi tampi cu an insang ihsin an zir mi, an tluak sungah hlawn theih nawn loin an thinlung tawdap ah erhbet mi an si. Cutin an taksa a tthan zat in cu pawl cu an tthancilh. Cutikah nauhak cu an hung pitlin tikah an nauhak lai ihsin an thinlung sungah ci tuh mi cun rah a rahsuak tikah senpi vangtlang hrangah thiltha lo a suahpi theu. Thiamnak an nei tam deuhdeuh, an lian deuhdeu, an cak deuhdeuh, rualpi an nei tam deuhdeuh asile senpi vangtlang lungawinak lungrualnak an siahsuah thei mi a tam deuhdeuh. Curuangah insang ihsin kan fale te thinlung khawruahnak sungah ziang ci kan tuh timi in tuisun le thaisun thangthar nonawn le senpi vangtlang, ram le miphun hruaitu tha, thinlung pitling le rinsan tlak an suahter ding maw, suah ter lo ding timi ziangmawcin lai a rel asi. Insang ihsin senpi vangtlang hrang thiltha tuahnak, thil fate ihsin a zir mi pawl cun an pitlin tikah an nulepa in ci an tuhmi cun rahtha a rah theu asi. A man insang ihsin kan pe cio maw?

1. Biaknak: Dingfelnak, sualnak do

Ram thangso (englightened society) pawl ahcun tlawng cazir nak tha tuk tampi an neih tikah biaknak hi hotu tha hring suak dingah a thupi tuk lo ah an ret men thei nan kannih Laimi pawl dinhmun ahcun biaknak in thlaici a tuhmi hi kan miphun kan ram hrangah hotu tha hring suak dingah a thupi tuk mi asi. Kawhhran in ziangvek thuken a nunpi in a dinpi, kawhhran member pawl thinlung sungah ziangvek milai nun-thuken thlai ci tuh asi timi hin a member pawl thinlungput, thinlung mizia cu a tuah tha in a tuah siat thei, ziangvek lam hawi in a member pawl thinlung a kaihruai timi in ziangvek hotu a hring suak ding timi alangter asi.

Kawhhran in dingfelnak a dinpi maw, ram le miphun cawimawi tu thlaici a vawrh maw, thutak thudik cu leitlun sinak, hminthanak, lennak le nunnak hnak in a thupisawn in a ret in a ausuahpi in a dinpi maw, asilole khatlam ah sualnak a pawmrem maw, hurkhuannak a pawmrem maw, eiruknak a pawm rem maw, mi dang mithli tlaknak in ngah mi sumsaw cu a lawm maw, huat awknak thlai maw a tuh duhdawtnak thlaici, tvp, thuken a nunpi mi hin ziangvek hotu a hring suak ding timi a langter asi. “Dingfelnak cun miphun a cawimawi ih porh awknak le eiruk nak cun miphun a ti mualpho asi”.

1. Senpi vangtlang: Upatnak, tuhlut awknak, pek awknak, le thuanthu sia tanta

“Mirang thufim in ziangpohpoh na ngaisan mi ne na upatmi in a lo pan dingih na huatmi le zianghman ah na siar lo mi in a lo tlansan vivo ding” an ti. Hruaitu tha nei dingin senpi vangtlang, society in hruaitu hnenah tuhlut awknak, upatnak, le pek awknak neih hrimhrim tul mi asi. Mi hrekkhat in “hruaitu tha an um hnu ah cu pawl cu a suak dingmi asi” an ti men thei. Asile, hruaitu tha in senpi vangtlang cu santiluang in a phut mi vekin thiltha lam ah hruai thei dingin a tulmi senpi vangtlang in “ a man” kan pe thei ding maw? Ziangruangah senpi vangtlang, miphun pakhat in hruaitu kan tul? A bur in senpi vangtlang miphun thuanthu tuah tha dingin sengpi vangtlang in tuah tul mi a um ruangah asi lo maw? Mipi in a man an pek tul mi an pek rualrual in hruaitu tha khalin a theih/neih, pek tul mi a nei ve.

Saya Ahung, Indiana a rat lai ah hitin a sim dah,”Laimi (miphun) ka duhdawt na ti ih mi hrangah na pek awk asile nangmah lo zuarthlai tu le na thin ti na tu ah an cang ding,..” tiah a ti. Laimi hrekkhat in ziangtin an sim dah, ‘ziangruangah thiltha nan theih mi midang a hlawkpi tu ding pawl nan sim in nan dinhmun nan hlawkmi vek hlawkpi ve dingin nan bawm lo” tiah an ti tikah hitin an rak sang, “Mah dodal le thangsiat tu ding bawm kan paih lo” ti tu an rak um dah.

Leitlun ah miphun dang pawlin an neih mi hruaitu tha pawl khi mi fel famkim an si cuang lo, an ti thei mi an fimnak umsun ah an mipi in an cawimawi, dunglam in an ttanpi, keh le forh ah an dinpi, a tulmi hmanrua an pe, phurnak thawn an ttanpi tikah senpi vangtlang tul mi duh mi, an miphun thuanthu in a phut mi an rak dinpi feh pi ih mipi an rak kaihruai thei tikah lam hlapi tiang thuanthu an rak fehpi asi sawn theu.

Upatnaknak ti tikah khuahlan siangpahrang vekin upatnaknak si loin kan miphun kan duhdawt, kan upat asi ahcun kan lakah a lubik, kan miphun hmuihmel phurtu, kan lakah zozo le ziangvek an si khal le anmah mimal pakhat sinak ruangah si loin kan miphun upatnak ruangah upatnak le ttihzahnak kan pek thei a tul asi. Kanmah lala hman in kan hotu, hruaitu cu kan upat lo asi ahcun midang zohman in in upat sak lo ding ti khal theih a tul. Cutin senpi vangtlang upatnak a cotu hotu hruaitu khalin mipi thazang cu a ban thacak ah hmangin raltha zetih a feh ngam ding asi.

“Tuhlut awknak” ti tikah lungpi cu lungte in a kil lo ahcun” an ti vekin hruaitu tha suak thei dingin mipi tuhlut awknak um loin a cang thei lo. Hruaitu cun mipi tampi in an hmuh ban lonak ah hma-sawn dingin mipi thatnak ah hruai thei dingin mipi khalin an theih hrih lomi, an hmuh ban lomi lamzin par khalah hruaitu pai thuthluknak le khawruahnak (judegement and decision) parah hngat aw in an thlun ngam a tul asi. Cui hleiah hruaitu tha nei thei dingin mipi lak ihsin an hruaitu ai ah a thi ngam ding tiangah pumpe awk ngam a tul ve! Kan mipi lakah zoh aw sal hnik uhsi! Hruaitutha suak thei dingin kan thinlung sangka kan ong aw maw? Hruai tu pawl tlamtlin lonak au rero tu maw kan si, an tlin lonak ah betbawmtu, midang hnenah thangsiattu maw kan si, midang in an thah zik tikah thihngam in kan miphun kan milesa hruaitu hmaiah ding ngamtu? Kanmah le kanmah kan thei aw cio ding!

A bik takin mino tete pawl, nan fimnak thiamnak le cahnak thiltitheinak pawl cu suangin kan pu, kan pa, kan u le hnakin thiltha tampi ka tuah thei sawn ti langter ding hnakin, kan hotu hruaitu pawl ziangtluk an tawntai timi haihlang hnakin, kan ti thei mi tuah thei mi umsun cu a tu ah a san tlan lo le famkim lo zet an si khal le kan hotu le hruaitu pawl kaihhruainak ah tuhlut aw aw in kan ti thei mi, phurnak, duhnak, thazang le fimnak pawl cu kan burkhaw ve ding asi sawn. Cutin tangdawrnak thawn kan hruaitu pawl kaihhruai nak hnuai ah kan/nan tuhlut awknak ruangah nineta ah a ni a kim tikah mipi in an lo rinsan sinsin dingih Pathian in a lo cawisang sawn ding asi. Hihi theih ringring a tha, hruaitu le hotu tuan lai pawl ti mualpho dingin na fimnak le ti theinak suangin thiltha tiah na ruah mi na tuah mi pawl cu miphun lungrualnak siatsuahtu a rak si sawn thei.

Hruaitu thuhnuai ah tuhlut awk ti tikah diklo zetin mi uk a tum tu le mipi hruai sual tu thuhnuai khalah tulut awk theh ding, santhar san thleng awknak dawi ban lo ding khawpin at nak in dinhmun kaihhnget ding tinak asi hrimhrim lo. Cuvek hruaitu dik lo, mipi hruaisual tu le senpi vangtlang lunghmuizawng le thatnak siatsuah tu do ngam le hailang ngam dingin senpi vangtlang thinlung sungah dingfelnak thuken in hram hnget pi a thlak a thupi zet fawn.

A neknak ah hihi cinken tha zet asi; hruaitu kaihruainak hnuai ah senpi vangtlang ziang tiang an tuhlut aw ih an pe aw thei timi parah hngat aw in miphun, mibur pakhat cu a feh cak in a cak lo thei ih hruaitu tha khal a nei in a nei lo thei asi. “Vokpi cu sui na pek asile a bal bek men ding” an ti vekin ziangtluk mifel mitha hruaitu tha a cang thei dingmi mimal Pathian in in pek khal sehla mipi thinlung sangka ong aw in tuhlut awknak, pek awknak, upatnak kan pek thei lo asile ziangtik hmanah senpi vangtlang hmaiah ding tu hruaitu tha kan hmu dah lo ding.

Hliamhma ti dam tul: Ziangvek miphun mibur khal anmai sungah anmai thuanthu lala in hliamhma a put mi an um theh. Thimnakah, USA kan zoh asile midum pawl cu American thuanthu in hliamhma a put mi an si. Asinan tu ahcun midum, mirang, misen ti um loin pawm rem awknak, thuanthu in hliamhma a put mi damternak hrangah hma la tlangin ke an kar tikah senpi vangtlang lungawi tlang nak le rampi pumkhat sinak in thuanthu cu anmai lamtang ah tuah in ke an kar thei nak asi. Cuvekin Laimi pawl khalin kan thuanthu in mibur le mimal par khalah hliamhma in put mi pawl cu senpi vangtlang in damter dingin tan la tahrat in hmailam sausawn zoh in kekar thei a tul. Dunglam thuanthu tha loin in thunun ding maw, kan miphun thuanthu cu kan lamtangah tuah in lamzin kan sial ding, hril ding kan nei.

Hruaitu parah a hngat aw thei lomi miphun, hruaitu kaihhruai nak hnuai ah a tuhlut aw thei lomi miphun cu ziangtik lai khalah midang kut hnuai ah an um ringring dingih miphun dang thansoh zatin an thangso dah lo ding. Mimal in an thangso khal asile a bur in miphun pakhat sinak in senpi vangtlang hmasawnnak lam ah cun an inhnen miphun dang pawl dungah an tang ringring ding. Ziangvek miphun, mibur khalin anmah thawn a tlak aw mi hruaitu an nei theh; laimi, Falam maw Tidim maw Hakha, tvp, khalin an mipi thinlungput, thinlung mizia, le an hruaitu thu hnuai ah an tulut awk thei dan ih zir in anmah thawn a tlak aw mi hruaitu an nei theh sawn asi.

Hruaitu tha nei dingin kan Falam mi senpi pawlin a man kan pe ngam maw, kan pe thei maw, kan pe ding maw?

4) Upa pawl: Thangthar sangka onsak

Mirang thufim in “Hruaitu tha a hring suak thei lo tu hruaitu cu a hlawhtling lo bik hruaitu asi” an ti. Hmai ah ke a kar tu pawl, anmahin hruaitu an tuan lai ah ziangzat antuah thei timi hnakin ziangvek hruaitu tha an hring suak timi hi a thupi sawn le thuanthu in a cinken ringring tlak, thuanthu nung a hring suak tu ding sawn asi. Curuangah, mi upa zo khal ziangvek dinhmun ah hruaitu a tuan khal asile hruaitu tha a hring suak lo, a zirhsuak lo, amah hnakin thiltha tamsawn a tuah thei tu ding hruaitu a hring suak lo ahcun a kaihruainak cantha cu tampi a sung asi. Hruaitu rak tuan dah tu pawl, hruaitu tha hring suak dingin a man na pe zo maw?

5)Mimal: telve nak

Mimal pakhat cio cu maihrang cang-ai khawrh dingin a vaktawi men kan si theh ahcun rualpitha cu kan tul men thei nan hruaitu kan tul lo. Na feh lo ding ahcun hruai na tul lo. Mai tappi kawmah to hmun ah to men dingah hruaitu na tul lo.

Mimal pakhat cio in ram le miphun hrangah tuah thei mi, thuah thei tikcu, tuah thei zat a bang aw lo cio. Insang nu pakhat cun senpi vangtlang lakah senpi vangtlang hrangah hna tampi a tuan lo hmanah a insang ah hmailam ah ram hruaitu ding le ram le miphun hrangah rah tampi a rahsuak ter tu ding fapa tha fanu tha a cawmdawl, fimnak a zirhnak in sunlawi tlak thilta miphun hrangah a tuah rero vekin, ramsung laihlum tu pakhat in sumpai tampi thawn siseh ca tampi ngan in siseh leitlun khawmual tin fangin ram le miphun hrang hna a tuan lo men ding, asinan a ti thei tawk le tlin tawk ten kan ram a humhalh in kan nunphung le miphun sinak a kenkawh nak in sim cawk lo upattlak miphun thuanthu tuahtha tu asi. Cuvek thiamthiam in ramleng um pawl khalin mimal pakhat cio mai thu thaw mai voih thaw ti ah mah te nung menmen si loin kan dam sungah ram le miphun senpi hrangah thiltha tuah nak in siseh miphun lungrualnak hrangah senpi vangtlang tumtah mi le lungawizawng thawn a kalh aw mi mai mimal diriamnak le duhthusam cu tanta in senpi vangtlang hmalaknak ah mah le ti thei tawk in kekar ve, lamzin zawh ve a tul. Mahte cang-ai khawrh pawlin hruaitu an tul lo vekin hruai dingmi miburtha um lonak hmunah hruaitu tha khal an suak dah lo.

Mimal pakhat cio mah le mah zoh awk a tul, hruaitu pawl hnuk thla tu maw ka si, hruaitu pawl cakter dingin tuhlut aw tu, bawmtu, an tlaksam nakah pitbet tu? Asilole, tu hlo bangin miphun thuanthu santiluang lenglam ah miphun dang duhthusam riantu sal ah ka cang zo maw?

A netnakah, Laimi (Falam mi) pawl hruaitu tha nei dingin a man kan pe zuam maw? Mipi kan aa tuk, kan sual tuk maw, kan mawh tuk maw? Hruaitu an mawh tuk, an tha lo tuk, maw? Kan thuanthu a se tuk maw? Zohman phunzai thei kan um lo. Kanmah thawn a tlak mi hruaitu kan nei ih kanmah thawn a tlak mi kan thuanthu cu nitin te ngan rero asi.

Nangteh khui lamzin na zawh ding? Hruaitu tha nei dingin a man na pe ve ding maw, midang pek mi na siatsuah sawn ding? Tuisun ah mimal pakhat cio thuthluknak in thaisun kan thuanthu a tuah tha in a tuah se ding. Tuisun ah ziang thlaici kan tuh timi parah hngat awaw in thaisun ah a rah kan at ding asi.