RAM HRUAITU HRIL TIKAH
MAY 27TH, 2010
“Rawldawr na hril sual le na sung a dawk theiih nikhat sung na ril a rawngthei, nupi na hril sual asile na damsung lungawinak a hlo thei (hellram tla vek na cang thei), hruaitu na hril sual asile miphun thuanthu a siat thei, Pathian na hril sual asile sankhuk hremhmun na thleng thei.” Kawlram rampi kumpi uktu hril awknak a suak zik tikah zozo in MP an cuh ding ti hmin an tar hlanah malte hruaitu thu le hruaitu hrildan thu malte ngan hnik uhsi.
“Mipi pawlin anmah thawn a tlak mi hruaitu an nei” tiah an sim theu. Kawlram mipi pawlin mi tamsawn thinlung duhnak aiawh tu ding an hril ding. Cutin mipi tamsawn duhnak hril suak thei dingin hril awkdan (election system) in zalen zetin mipi vote thla thei cin pawlin anmai duhnak vekin vote an thlak ih an vote thlak mi cu rualran zetin hruaitu hrilnak ah man a neih a tul. Zianglam khal asile mipi zapi ten kumkim cin pawlin zalen zetin vote an thla thei dingih an vote tlak mi pawl cu rualran ten man a nei ding tiah ruat in a hnuailam vekin malte zoh hnik uhsi. Hruaitu hril awknak ah a teltu, hril dingmi le hriltu ding pawl zir awknak hrangah ngan mi asi.
“Ram le mipi um loin siangpahrang a um thei lo ih siangpahrang um loin ram le mipi a um thei lo” tiah an sim. Khua hlan lai ah cun mipi hril si loin a cakcak, ramsa that tamtam, hrin insang telefa nei tamtam, tvp, in anmah le kiangkap an rak uk theh theu. Sikhal sehla santhar san ahcun khua, ram, miphun, ramkulh uktu hruaitu cu mipi hril mi si dingin thuanthu santiluang in milai mibur kaihhruai awkdan a thlen pi. Curuangah mahte miphun hruaitu (santhar ahcun siangpahrang ti si nawn loin) hril aw thei lo cu miphun dang in an uk a tul. Phundang zawngin sim asile mi zokhalin anmah hnakin fim le hruaitu ding an hmu lo ih mahte pakhat cio a paklak in um ding an duhsawn asile mipun dang in an uk ding tinak khal asi. Mi tampi in santhar fimnak le thiamnak an neih an zir tikah hruaitu hotu kan tul nawn lo tiah an ruat theu. Milai cu a bur um ramnung (social animal) kan si vekin mah le miphun ramkulh sung uktu hruaitu neih a tul. Cuticun buainak le siatsuah awknak um lo ding in siseh mi tambik lung diriamnak ding hrangah siseh hruaitu neih a tul. Chin mi hruaitu pawlin mirang hnen ihsin zalennak la in kawl pawl thawn ramdinkhawm dinding an rak duhsawn ih an rak hril vekin kawl kut ah Chin miphun thuanthu cu a thleng. Cuvekin kan san thuanthunung sung khalah mipi pawlin hril thei mi le mipi pawl hril theih lo, duh khal le duh lo khalle, thuanthu in santhar minung pawl parah a thlenpi mi a um. El theih lo, duh khal le duh lo khalle kan parah a thleng mi pawl cu lungawi sopar ten pomrem thiam in a thatnak zawngin hman thiam a thupi. Culai lakah, mipi kutsungah a ummi kan hril thei mi lak ihsin fimkhur ten hril thiam a thupi ve. Tuisun ah mipi hrilmi in thaisun thuanthu cu a tuahsiat in a tuah tha ding asi.
Santiluang a thleng awk cak tuk vekin hruaitu khal kan thleng thei a tul. Leitlun miphun dang pawlin rocket thawn thlapi par an kai rero lai ah lungto hriamhrei hmang san (stone age) hruaitu kan hril rero asile cu khal cu miphun thuanthu siatter tu, miphun thuanthu cu leitlun santiluang dawi man lo dingin dunglam ah dir thla tu asi. Cutin santhar santiluang thawn a mil aw mi rocket scientist politicians kan nei lo hmanah kan miphun lak ihsin santhar santiluang a dawi man tu hruaitu a tha bik hril thiam a thupi. Mipi thinlung khal santhar hruaitu le fimthiamnak lamzin thar lam hawi in thinlung sangka on cio a tul fawn. Cutin a thabik hril thei dingin timtuah rero lai ah Hudson Taylor ih simmi “Thiltha pawl hi a tha bik ih ral an si” a timi hi malte ruat tel tha in ka thei. Umzia cu, ram le miphun thuanthu tuahtha dingin hruaitu tha bik an um laiah hruaittu tha ka si ti aw tu pawl hi a dodal tu bik, le a siatsuah tu bik an rak si ringring thei. Mipi fimkhur thiam a thupi. Hruaitu umcia tik ahcun miphun le ram thuanthu tuahtha dingah hruaitu pawl liangparah hngat asi. Asinan hril can ahcun mipi pawl liang parah hruaitu tha bik hril suak thei dingin tuanvo a thum aw aw. Hril dingah a zuamtu pawlin ziangtluk tiang zalen zetin mipi hnenah an sinak, tumtah, le hmanrua an tlangau pi thei ding, zalennak ziangtluk a um ding, ziangtluk rualran zetmi canpual tha sangka ong in a tulmi bungrua thawn mipi hnenah hril theih ding hruaitu pawl an cangvai in an pho lang aw thei ding timi par ah tla mipi pawl lung fiang ten hril ding lakah a tha bik an hril fuh thei ding ti tla a thum aw aw. Zianglam khal sisehla hrilsual hrilfuh khal asile a hriltu mipi parah mawhphurhnak a um ih leh hnu ah mai awm cum rero lo dingin hrilnak tikcu a um lai ah mipi pawl khalin thinlung le ti tak zetin hliakhlai in kan ram mipi duhnak aiawh tu, mipi thatnak lamzin ah fehpi tu ding, mipi duhdan le thatnak lamhawi in santiluang a merkawi thei tu ding hril suak thei dingin nasa ten an zuam ve a tul.
Mipi in hruaitu hril tikah ziangvek pawl hi fimkhur a tul ih zovek kan hril asile senpi vangtlang, ram le miphun, mipi duhnak a hlawhtling in kan miphun thuanthu tuahthat asi dingih kan miphun Pathian cawimawi thangthat sunlawih asi ding ti tawite ruahnak bawmtu dingah zoh hnik uhsi. A tawinak in le ruahdan awlsam nak ding hrangah a hnuailam vekin zoh hnik uhsi.
i) Rinsan tlak
Nupi/pasal, sungkhat, rualpi pawl thu in a nung lomi, mai palung ruahnak in thuthluknak a tuah thei tu mi pakhat asi ding. Hmuh theih mi rinsan tlak thuanthu nei mi asi ding. A kaa in asimmi si loin a tuah nak in rinsan tlak asinak a lang ding. Ruahsur, nisa, harsa le nuamnak lak khalah amah mimal lungawinak hnakin senpi vangtlang ram le miphun thatnak thupi sawnah retin siseh ziangvek dinhmun zovek hmai khalah milai nunthutlung (basic life principle) bah bal loin kenkhawh tu, tumtah le hmanrua bungrua thleidang thiamtu, a huat bik le amah hautu, amah aduhdawttu le amah in a duhdawtmi pawl parah a pehtlaih tikah siseh zianghman hlawknak pe thei lo tu farah nauta pawl a pehtlaihnak siseh rualrannak nei in rinsan tlak milai asinak langter thei tu asi ding. Milai tampi cu anmah in anmai thu an simnak hnak in an huat mi le anmah hua tu pawl thu an sim tikah ziangvek milai, rinsan tlak an sile si lo a lang bik sawn theu. Cui hlei ah sumpai, lennak, nuamnung cennak, harsat tuarnak ah le canpual tha hmannak, senpi vangtlang rualran ten pehtlaih hlawknak le canpual tha zemsuak thei tu asi ding.
i) Pek awknak
Senpi vangtlang lalnak le thuneihnak cu mi tampi in an duh ding. Mipi vote an duh tikah ka nunnak tiang ka pe ngam ding, ka neih mi ziangkim ka pe ngam ding, tvp, an au culci ding. Mi zokhalin a neih mi senpi vangtlang hrangah a pek awknak thuanthu zoh tikah pek awknak a nei dah lo asile senpi vangtlang hruaitu tuanvo a kaih tik lawngah a pe aw ding timi cu zum ding le ruahsan ding um lo pi asi. Fial mi lawng tuantu cu hruaitu asi dah lo. Sinak neih lawnah senpi vangtlang thatnak hrang ka tuah ding titu cu amah le mah a bum aw rero men asi. Lal le upa, bawi upa, dinhmun tha ka co asile ka nunnak ka pek ding timi cu tihnungza kam awknak asi. Mipi bumnak men asi. Hruaitu tha cun mipi upatnak le dinhmuntha a neih lo laifang khalah a ti thei tawk, ziangvek dinhmun ih a din lai khalah, a kiangkap milai pi pawl hnenah, a bik takin zumnak ah le a miphun pi pawl hnenah, a neih mi theih mi le ti thei mi a hlawkpi tu ding pawl hnenah a pek awknak cu lang hrimhrim ding mi asi. Miphun ka duhdawt atik tikah miphun hmin in lalnak le thuneh nak canpual tha lawng a duhtu tampi an um. Miphun duhdawt tu taktak pawl danglamnak pakhat cu anmah huatu le dodal tu, anparah siatnak a thlentu pawl par hmanah duhdawtnak le an hrang thatnak an tuahsak nak in a lang theu. Huatnak, thentheknak tipungtu le miphun thuanthu tuahsiattu siloin remnak daihnak rualremnak suahthei nak ding hrangah anmai duhnak tanta thei tu an si sawn theu. Mi tampi in an neih mi sumsaw le nunnak tiang miphun hrangah an tlansan, an tanta, an pek thei lai ah anmai ruahnak cu an tanta thei lo theu. Hruaitu tha cu senpi vangtlang, miphun thuanthu tuahtha dingin, kum saupi le reipi tumtah mi miphun thuanthu tuah tha dingin anmai duhnak tanta thei tu, miphun le rampi thatnak hrangah thu nepnawi le mimal hlawknak tlansan thei tu pawl hi miphun hruaitu tha an si sawn theu. Santhar thuanthu, ram le miphun tungding tu ding hruaitu tha cu mipi siahhlawh tuan thei tu, mai duhnak le nuamnung cennak hminthatnak le mahte mi pakhat hrang lungawinak tlansan thei tu hruaitu, senpi vangtlang thatnak lungawinak le miphun thuanthu tuahtha dingin ziangkim tlansan thei tu miphun hruaitu hrilsuak thei ding mipi in tuanvo kan nei asi.
ii) Miphun pathian be tu:
Biaknak le politics cawhpolh lo ding ti tu an um thei. Chin miphun cu zaahza zikte Khrihfa kan si vekin miphun thuanthu tuahtha tu ding le mipi thinlung, duhnak aiawh tu cu Chin miphun Pathian a betu, Chin miphun Pathian thu vekin a nungtu, nuntu mizia le lungput, milai nunthuthlung thuhram pi ah Pathian thu ah a hngat aw tu asi hrimhrim dingmi asi. Mipi pawlin cuvek hruaitu an hril thiam ding a thupi ngaingai. Kan ram biak inn pi sungah ziangvek hla kan sak, thuthangtha kan sim, kan aukio rero khal asile kan ramsung kaihhruai awknak ah thisen suah aw aw in, thuphen le hrawhhrawlnak in siseh sualnak citintian ramsung ah karhzai ter dingin ram uktu pawlin thuthluknak (decision) an tuah asile kan miphun Pathian a thin a heng ding asi. Curuangah mi zokhalin ram hruaitu vote a thlak tikah misual, mitha lo, Pathian dodal tu a vote asi ahcun a vote mi ih cangvaihnak tuahnak ah a tel ve ruangah sual tumpi a tuah ve tinak asi. Sualnak tipungtu hruaitu dungthlun in sumpai in siseh vote in siseh a bawmtu cu a thlunmi hruaitu ih sual tuah mi ruangah mawhsiatnak cu a liangparah a tla ve ding asi. Curuangah miphun ram mipi pawlin hruaitu mi tha lo pawl dung an thlunih an sualnak cu an zepsak tikah miphun thuanthu cu ningzakza a phunphun thawn dung a thlun theu nak asi. Curuangah miphun hruaitu tha cu a mah te mimai nun, a taksa ruangpi a hman awknak, a ei le in, a tikcu hmandan, a insang a zohdan, inhnen le venghnen, senpi vangtlang, rualpi kom le pehtlaih mi siseh a duhdawtmi le a duhdawttu, amah a huatu le a huatmi, miphun dang le ramdang mi a pehtlaih nak ziangkim ah siseh sumpai le senpi vangtlang canpual tha pawl a hmannak a zemsuak nak ah rinsan tlak asi mi, Chin miphun Pathian thu in milai nunthuthlung (life principles) Bible sungah a simmi vekin nungtu asi ding asi. Cuvek milai, miphun hruaitu cu mipi in hrilsuak thei an zuam a tul ih hril dingmi pawl khalin cuvek hruaitu, miphun thuanthu tuahtha tu le mipi in an upat ih an biak mi miphun Pathian cawimawi tu si thei ding zuam awk ding asi.
iii) Fimthiamnak:
Rampi uk awknak a tha lo in senpi vangtlang canpual sangka kharsak a si ruangah le zalennak a um lo ruangah fimthiamnak duh vekin zir a har lawng si loin mipi hrang khalah ziangvek fimnak hi mipi, ram le miphun thuanthu tuahtha tu ding asi ti thleidan a har zet thei. Fimthiamnak ti tikah tlawng ih cazir nak ihsin ngah mi fimnak thiamnak ti duhsan si loin a tawizawngin hruaitu pakhat ih neih hrimhrim tul mi cu senpi vangtlang, ram lemiphun hrangah thuthluknak tuah tikah a tha bik hril thiamnak fimnak sim duh mi asi. A tlun lamah sim zo vekin mah mi pakhat hrang hlawknak, sungkhat insang, mai khua mai hrin mai peng mai lamtang mai paty “mai” “mai” “mai” ti zapi huap lo duhnak pawl tanta in senpi vangtlang le ram le miphun hrang thatnak sawn thupisawn ah ret ringring thei tu, mah pakhat thinheng lungawi nuamnung cennak le hlawknak tanta in senpi vangtlang thatnak sawn thupi sawn ah ret thei tu, rei lo te hlawknak hnakin hmailam saupi rammle miphun thuanthu tuahtha tu ding hrang ruat thiamtu, tvp, fimnak muril sawn sim duh mi asi. Cutin a tha bik thuthluknak tuah thei dingin a tulmi thiamnak pawl cu neih cihtul mi a um. Khuahlan lungto hramhrei (stone age) ah kan um nawn lo vekin santhar bungrua le kutthilthiam, technology pawl hmang tangkai in ram lemiphun hlawknak hawl thiamnak, leitlun pum cu khawte pakhat (global village) vek in pehtlaih awknak a that tikah leitlun khawmual tinah atek darh mi Chin miphun pawl fimnak thiamnak le milai thazang siseh leitlun ram killi ihsin mifim mithiam pawl thawn pehtlai thiam in ram le miphun thuanthu tuahtha thiamtu, kawlram ramdinkhawm cu miphun zarawi um khawm kan si vekin miphun dang thawn pehtlai thiam in thuanthunung in in thlenpi mi canpual tha hmang thiamnak, ramsung suak milai thanzang le leiram suak thille ri pawl cu leitlun kili le ram inhnenah hlawknak suahpi thhiamnak, tvp, zircawp le pianpi thancih mi fimthiamnak pawl nei tu cun senpivangtlang, miphun thuanthu tuah thadingin a tha hik hrilthiam nak le thuthluknak thabik tuah thei nak fimnak a nei ding asi. Cutin mahte mimal nun sungmuril kaihruai tu cu leitlun fimthiam si loin leitlun fimnak thiamnak, le canpual tha bungrua tha pawl hmuahhmuah cu lungthiangte le dai ziarzi ten Pathian hmaiah hlan tahratin sersiamtu miphun Pathian cawimawi tu a tha bik thuthluknak tuah thei dingin Pathian thawn mimal pehtlaih nak nei ringring tu asi sawn ding mi asi. Mimal nunah daizirziar lung thlifim ten Pathian Thlarau in a ukmi hruaitu lungfim nei thei dingin zumtu senpi vangtlang pawl nasa ten thlaza cam a tul.
Sile, hruaitu hril dingmi ih sinak thupi zet pali ngan asi zo ih hriltu ding pawl mawhphurhnak tawite’n ngan hrih uhsi.
Mizo pawl in capoh an rak sim theu, “Tuikuk ramah Presbyterian missionary pawl an va feh in second hnipuan tamzet an va zem tinte an thlennak khua pawl cu presbyterian kawhhran member ah an cang theh. Cun, Baptist missionary pawl an va feh ih second hand hnipuan tam nawn an zem tikah Baptist ah an cang theh theu.” Kawlram zoh asile a tu ih kawl ralkap pawl le anmah tantu, dinpi tu pawl khi kawl ramsung mi lawnglawng an si. Ramdang mi ih dinpi mi an si lo. Curuangah mi hrekkhat cun ramleng ah a suak ih democracy ti ah a au rero tu pawl khal ralkap bawi upa pawl hnakin an that cuang ding an zum lo. Cuvek in kan ram mipi thinlung a siatvat tuk, farah tuk lai fangah senpi vangtlang naran hrang ahcun hruaitu tha, ram le miphun thuanthu tuahtha tu ding zo bik a ding si ti cu thleidan thiam harsaza cu asi ding. Hril dingin timtuah tu zapi ten anmah le thatnak tumtah mi le miphun an duhdawtnak pawl an sim cio ding tikah lailam khawte ih cathiam lo le leitlhun thuanthu zir lo siar lo thei dah lo sim dah lo mi pawl cu ol ai ten bum theih tla an si thei. Curuangah mifim hrekkhat pawlin democracy hi ramthangso lo, khawruahnak niam tukpawl hrangah a tha lo, anti theu nak asi. Malaysia ah UN zungah refugee certificate ngah mi kha sumpai thawn an zuar ih an lei aw aw ti thu an sim. Cuvek in leitlun hmun tampi ahcun ram hruaitu hril asi tikah sumpai, mimal hlawknakin an zuar in an lei awk theu tikak ram le miphun thuantu cu mimal hlawknak hrangah zuar le lei awk asi theu tikah zangfakza in senpi vangtlang farah nauta cu cemti nei lo a her kual aw rero mi harsatnak farah zawnzaih nak le nambet mi dinhmun ah tal suak thei loin an tang theu. Curuangah ram hruaitu hril tikah vote thla tu zapi ten neih neimi a tha bik hril suak ding cu hrilsuak mi hruaitu in senpi vangtlang hrang a tha bik thuthluknak tuah ding tuanvo a neih mi thawn a bang aw rep cekci. Senpi vangtlang mipi vote thlatu pawlin an vote cu mimal hlawknak hrangah an zuar ih ziang siar loin an umasile ram le miphun hruaitu khal in senpi vangtlang bungrua le canpual thatha cu anmai hlawknak in an duhduh in an hman tikah phunzai ding an si lo.
Ram le miphun hruaitu in amah mimal duhnak nuamnung cennak hlawknak pawl tanta in senpi vangtlang mipi, ram le miphun thawnak nak cu thupi sawn ah ret a tul vek cekci in vote thlatu pawl khal in mah mi pakhat ih duh mi sungkhat sinak, kawhhranpi, pawlkom sungte sinak ih pehtlah nak, khawpi, hrinpi, ramtawihpi, mimal sungkaht rualpi that awknak pawl ruangah duhsak awknak cu tanta in senpi vangtlang, mipi, ram le miphun thuanthu tuahtha tu ding hruaitu tha hril suak thei dingin vote a thlak ve a tul asi.
Hruaitu hril tikah Khrihfa pawl tel a thiangmaw ti ah thusuhnak a um theu. Apple ei cu a thiang, asinan Eden hmuan laifang ih khap mi theirah ei cu a thiang lo vekin politics tuah cio cio ah a thiang mi le thiang lomi cangvaihdan a um. Hruaitu hril tikah rampi uktu, pawlkom hruaitu, kawhhran hruaitu, vang le khua hruaitu hril tik khalah a bawrhhlawh mi cangvaihnak (dirty and low politics) in tuah a theih ih a thianghlim mi le a sangsawn mi (clean politics) a thianhlim mi cangvaihnak in tuah theih asi. A bawrhhlawh mi cangvaihnak (dirty politics) ahcun lamtang tuah awknak, vote hawlnak ah mai lamtang lo, midang lamtang ah ruat mi cu ase thei bik in simsiat thangsiat, zuarthlai, thuphan puh, thiltha lo hmuahhmuah siatnak puh, an thatnak sete hman sim le rel duh lo, huat awknak le rinhlelh awknak tipung tahratin rem awk lonak, hmuhsual awknak, thenthek awknak, thleidan awknak pawl tipungtu, a sebik ahcun hriamhrei hmangin thath awknak tiangin an hmang. Cuvek pawl cu satan ih hmanrua hman ringring mi an si. A thianghlim mi cangvaihnak hril awknak (clean politics) ahcun midang siatnak hnakin mah in thiltha tuah dingmi, huatnak le thenthek awknak hnakin remnak daihnak duhdawtnak tipungtu, sualnak nuamnung cennak in mipi lungawiter hnakin thiltha tuah nak in mipi duhlo zawng lamzin a harsawn mi ah kaihhuai nak, tvp, a thianghlim mi cangvaihnak vekin tongkam le tuahnak pehtlaih awknak ah miphun thuanthu tuahtha dingin kaihhruai sawn ding mi asi. Pathian kucak lang in, Baptist kawhhran in CCOC missionary thlah tahratin in kawhhran dangdang ihsin zumtu unau pawl zuamnak in kan Chin ram cu zaahza zikte Khrihfa kan si zo. Chin ram khrihfa kan sinak kum zakhat a kim zo vekin Chin miphun khrihfa kan sinak cu biak inn sung lawng ah si loin cozah kumpi rorelnak, khawsung pehtlaih nak, senpi vangtlang rorel nak, senpu bungrua le canpual zem awknak, fahrah naute sawmdawlnak le miphun, nulepa rualrannak, duhdawtnak in sihcih aw mi vengsugn dinsuah nak, hotu le hruaitu hril awk tikah a thianghlim mi hril awknak, pawlkom nak le vangvaihnak pawl in Chin mi Khrihfa kan sinak cu leitlun zumlotu pawl hnenah siseh kan tesinfa hnenah kan langter can a cu zo. Cutin siloin a bawrhlawhmi cangvaihnak (dirty politics) thawn miphun hruaitu, kumpi cozah hnatuantu hril awknak tuah asile tui hlan kum zakhat sugn CCOC le zumtu nulepa pumpe tu pawl le biaknak lam hruaitu pawlih thlangau pi mi khrihfa Bible in a zirhmi milai nunthulung cu dunglam ah kan dirh thlak ih ke hnuai ahkan pal bet vek asi ding. Khrihfa kumzakhat kan kim, Khrihfa ram kan si timi cu cahnah parah siseh kaa in siseh kan au rero mi hnakin kan nitin nun, pakhat cio nun, le kumpi cozah le vengcung pawlkom pawlin thuthluknak (decision) tuah mi tinkimah Khrih biaknak lamhruaitu Bible thurin vekin si theh ding mi asi.
Ram le miphun hruaitu tha suak thei dingin le miphun thuanthu tuah tha dingin hruaitu an thupit tlukin a hriltu mipi khal kan thupi ve asi.
A tlunlam vekin cangan tikah fimkhurnak hrang le forhfial nak a tlangpi thu vekin ngan mi asi tikah hrilmi hruaitu an famkim lo tikah vote thlatu thinlungah mawhsiattu thlenter dingin le hruaitu hrang khalah mawhsiatnak si loin zohman milai felfamkim kan um lo laiah famkimnak lam pan in le thansohnak lam pan in tlan zuam vivo uhsi tiah thazang peknak forhfialnak hrangah cangan mi sawn asi. Cuticun milai famkim lonak cu zokhalin puhmawh le sual tuahluai mi huhphennak ah hmang loin thuanthunung kan tawn mi ziangkim hi dingfelnak le thansohnak, cawisan tlak le upattlak miphun, miphun, le kaihruaitu le kaihhruai theihmi miphun, mipi kan si vivo theinak ding duhsaknak thawn ngan mi asi.