CHIN (FALAM) CASIAR BU

LEVEL I (B)


©Copyright : Myanmar Council of Churches
All rights reserved: 2009
Number of copies : 2000



THUHMAIHRUAI
Kan Chin (Falam) calai hi tawkfang a thangsozomi a si. Cozah Tlawng that lai ih
rak zirmi Hramthok tlawngca khal Phunli tiang zir ding a rak um zo. Cun, Literacy
program in si seh, pawlkom dangdang pawl in si seh, bulpak ih calai duhtu le zuam
hleice pawl in si seh, Upa le Nauhak hrangih zir dingmi, Chin Tong zirnak cabu
khal tampi a rak suak zo.
Hi Literacy Program hi Myangmar Council of Churches (MCC) ih Advanced
Literacy Project in a rami a si. Hi project sungah a telmi Miphun pawl cu Kachin,
Sagaw Karen, Po Karen, le Chin (Hakha, Falam) tla an si. Miphun tampi lakah hi
vek Project sungih kan teltheinak hi Rev. Thang Tin Sum (Advanced Literacy Project
Director, MCC) ih miphun a duhdawtnak le zawn a ruahnak ruangah a si. A parah
kan lung a awi ngaingai.
Tui’ qum ih suahmi Chin Casiar Bu hi Falam Bapstist Pawlkom in Inntek tuanvo la
in tawlrelmi a si ih zir dingmi ca pawl cu Lailak Tlawngta, phunnga le phungruk
pawl ih zir ding tawkzawn ih tuahmi a si. Hi Cabu hi Phunnga thawn a zawnawmi
zirnak cabu a si ruangah Level I (A) ti a si. A zirdan ding cu Tlawng ah zirter a theih
lo ding ruangah qhal tlawngpih caan ih zir thei dingin tawlrelmi a si.
Hi casiar bu sungah qhenpi qhenthum a um. Cu pawl cu Qong thu pawl, Nunphung
thu pawl, le Cawntlak Fimsimtu thu pawl tla an si. Hi cabu cangsuak thei dingih a
sung um thu burkhawmtu pawl parah kan lung a awi ngaingai.

Rev.Khar Thuan
Falam Project Co-ordinator
Toungphila, Kalay


ii
A SUNG UM THU PAWL
Thuhmaihruai ... ... ii
A sung um thu pawl ... ... iii
QHENKHATNAK: QONG THU PAWL ... ... 1
1. Hminsawng ... ... 1
2. Fiangtertu ... ... 3
3. Tuahrel ... ... 5
4. Langtertu ... ... 7
5. Cangandan ... ... 10
QHENHNIHNAK: NUNPHUNG THU PAWL ... ... 13
1. Chin miphun le an umnak 2 ... ... 13
2. Saberek ih khuangcawi ... ... 14
3. Nunzia mawi ... ... 15
4. Pupa qongthim le qongfim ... ... 16
5. Hla le biazai ... ... 17
6. Cengkham lehnak ... ... 20
7. Lai thupolh ... ... 21
8. Faangza aih ... ... 21
9. Laimi thil siardan ... ... 24
10. Pu Hlur Hmung ... ... 25
iii
QHENTHUMNAK: CAWNTLAK FIMSIMTU QHA PAWL
1. Khur le ram ... ... 28
1.1. Buannel ... ... 28
1.2. Khuanutum tlang ... ... 29
2. Pilher lo le sanman lo tuahdan ... ... 30
2.1 Pilher lo tuah ... ... 30
2.2. Sanman lo tuah ... ... 31
3. Sersiammi kiangkap thu (Ecology) ... ... 32
4. HIV/ AIDS ... ... 34
5. Mipa le Nunau dinhmun le Lai nunphung(Gender) ... 36
6. Tualsuak dawm tuahdan ... ... 39
6.1. IMSO timi tualsuak dawm tuahdan ... ... 39
6.2. Bokashi timi Japan dawm tuahdan ... ... 39
7. Harhdamnak ... ... 40
7.1. Malaria ... ... 40
7.2. TB ... ... 40
7.3. Thinthling ... ... 41
8. Tirawl tuah qhat daan ... ... 42
9. Mikhual, Suamhmang le
raal tum bik cawmtu tarpa ... ... 44
10. Information Technology (IT) thu ... ... 46
iv
QHENKHATNAK : QONG THU PAWL
1. HMINSAWNG
(Pronoun)
Hmin sim ding aiawh ih hmanmi qongfang pawl cu Hminsawng ti a si. Hmin
aiawhtu ti in khal kan ti thei. Hminsawng cu phunnga ah qhen a theih:
1. Minung Hminsawng (Personal Pronoun)
2. Hmuhtu Hminsawng (Demonstrative Pronoun)
3. Thusuhnak Hminsawng (Interrogative Pronoun)
4. Siarnak Hminsawng (numerical Pronoun or Quantitative Pronoun)
5. Semzai Hminsawng (Distributive Pronoun)
1.1 Minung Hminsawng (Personal Pronoun)
Minung hmin sim ding ai ih hmanmi qongfang pawl kha, Minung Hminsawng
ti a si. Phunthum ih qhenbet theih a si:
(a) Qongtu Hminsawng
(Kei, keimah, ka, kan, kanmah, kannih, keimai’, kanmai’, i,..)
(b) Theitu Hminsawng
(Nang, nangmah,lo, na, nan, nanmah, nangmai’, nanmai’, ..)
tqn- Ka lo thawi ding. (Keimah in nangmah thawi ding, tinak a si ruangah)
(c) Relmi Hminsawng
(a, an, amah, anmah, anih, annih, amai’, anmai’,)
*mi khal hi hminsawng ah kan hmang thei.
tqn- Mi va zuamtai hlah. (Minung zapi hmin sim ding ai ah mi hman a si ruangah)
*zo khal hi hminsawng ah kan hmang thei thotho.
tqn- Zo khal ka qih lo. (Minung zate hmin sim ding ai ah zo hman a si ruangah)
Simf iangnak:
Hi qongfang Hminsawng pawl hi Tuahrel hmaiah hman an si qheu. ‘kei mah’ ti in
a dang tein ngaan lo ding. ‘Keimah’ ti in ngankom ding a si. Cuvekthothoin ‘I, a, an’ ti vek
pawl khal hi Hminsawng ih hman a si ah cun a dungih Tuahrel thawn kom lo ding. A
dang tein ngaan ding an si.
1
1.2 Hmuhtu Hminsawng (Demostrative Pronoun)
Thil pakhatkhat kan simduh tikah a hmin sim lo in a hmin aiawh ih kan
hmanqheumi qongfang pawl kha Hmuhtu Hminsawng ti a si.
tqn- Hi, hinah, himi, khi, khinah, khimi, khikhi, cumi, khami...
Hminsin:
Hi pawl hi qhen lo in hi qongfang vekin ngankom ding an si. Hi vek ih kan ngankom
tikah Hmuhtu Hminsawng an si.
1.3 Thusuhnak Hminsawng
Thu silole thil suh tikih thil hmin sim ding aiawh ih hmanmi qongfang kha
Thusuhnak Hminsawng ti a si.
tqn- Ziangmi, ziangso, ziangvek, zoso, ziangtin, khuimi, khuitawk, khuivek, khuitin,
adt.
*Ngan kom ding an si.
1.4 Siarnak Hminsawng
A tam, a mal rel tikih thil hmin saal nawn lo in ‘paziat’ ti ih siarnak qongfang
pawl kha Siarnak Hminsawng ti a si.
tqn- pakhat, pahnih, pahra, sawmthum, zakhat, pakhatnak, 5-nak, 100-nak,
sawmsarihnak, malte, tampi, hrek, hrekkhat, zate, zatein, hmuahhmuah, qhenkhat,
tamnawn, malsawn, zikte, adt.
Hminsin
Hi pawl hi a hmandan ih zirin Siarnak Fiangtertu khal ah an cang thei. Kom ih
ngaan ding an si.
tqn- Nga tampi ka kai. A hrekkhat cu ngapheng an si.
(tampi hmai ih ‘Nga’ ti mi hmin a um ruangah Siarnak Fiangtertu a si. ‘Hrekkhat’
cu ‘Nga’ ngan nawn lo in ‘nga’ aiawhphahtu a si ruangah Siarnak Hminsawng a
si.
*Hrekkhat ti cun nga hrekkhat a sim ih, Nga a tel nawn lo ruangah Hminsawng
a si.
Siarnak Hminsawng le Siarnak Fiangtertu qongfang komdan a bangaw.
2
1.5 Semzaitu Hminsawng (Distributive Pronoun)
Zo ih hrang khal a huap thei zawng ih thu kan relduh tikih kan
hmanqheumi Hminsawng cu Semzaitu Hminsawng ti a si.
tqn- zokhal, a duh pohpoh, zohman, ziangkhal, khoiahkhal, khuihmanah, adt.
Tuah ding:
1. A tang lam pawl hi Hminsawng qhendan phunnga in qhen aw.
Keimah, himi, ziangso, hrekkhat, ziangkhal, pakua, anih, hi, tamsawn, zokhal.
2. FIANGTERTU
(Adjective)
Hmin lole Hminsawng pawl ih sidan le dinhmun simfiangtu qongfang pawl
kha Fiangtertu ti a si.
tqn- cak, fim, mal, tam, zapi, pahra,...adt.
Fiangtertu cu a tang lam vekin phunnga in qhen a theih.
2.1. Sidan Fiangtertu (Descriptive Adjective)
2.2. Khihhmuh Fiangtertu (Demonstrative Adjective)
2.3. Siarnak Fiangtertu (Numerical or Quantitative Adjective)
2.4. Thusuhnak Fiangtertu (Interrogative Adjective)
2.5. Cuangmuar Fiangtertu (Adjective of Comprison)
2.1 Sidan Fiangtertu
Hmin le Hminsawng pawl ziangvek an si ti simfiangtu kha Sidan Fiangtertu
ti a si.
tqn- ralqha, fim, cak, mawi, thaw, sang, niam,...adt.
(1) Con Bik cu a ralqha zet.
(2) Zung Cer Mawi cu a mawi ngaingai.
(3) Zinghmuh tlang cu a sang.
2.2 Khihhmuh Fiangtertu
Hmin hmaiah a um ih Hmin a khihhmuhtu qongfang pawl kha Khihhmuh
Fiangtertu ti a si.
tqn- Hi, khi,...adt.
(1) Hi pa hi hmuhsuam ding a si lo.
(2) Khi inn khi kan inn a si.
3
2.3 Siarnak Fiangtertu
A tam, a mal rel tikih hmin dungih paziat (a zat) tam, mal fiangtertu qongfang
pawl kha Siarnak Fiangtertu ti a si.
tqn- pakhat, thawngnga, malte, hrekkhat, pakhatnak,adt.
1. Uico pakhat ka zuat.
2. Tangka thawngnga ka lo qhen.
3. Fangcang malte lawng kan nei.
4. Mi hrekkhat an piangthar.
2.4 Thusuhnak Fiangtertu
Hmin hmaiih thusuhnak hmanmi qongfang kha Thusuhnak Fiangtertu ti a
si. Thusuhnak Hminsawng thawn an bangrep. A hmandan lawng a dang aw.
tqn- Ziang, ziangvek,...adt.
1. Ziang cabu na siar paih?
2. Ziangvek kedam so na lei?
2.5 Cuangmuar Fiangtertu
Hmin le Hminsawng pawl ih sidan le dinhmun pawl cuangmuar deuh ih
simfiangtu qongfang pawl kha Cuangmuar Fiangtertu ti a si.
Cuangmuar Fiangtertu cangtertu qongfang pawl cu:-
bik, deuh, sin, sawn, tawk, tuk, zet,...adt. an si.
tqn- qha, qha bik, qha deuh, qha sin, qha sawn, qha tawk, qha tuk, qha zet,...adt.
(1) Bible hi leilung tlunah leh tam bik mi cabu a si.
(2) Victoria tlang cu Zinghmuh tlang hnakin a sang deuh.
(3) Mawqaw hnakin vanzamleng a cak sawn.
Simf iangnak
Hi qongfang pawl hi a hmaiih Fiangtertu pawl thawn kan ngankom tikah Cuangmuar
Fiangtertu ah a cang.
Hminsin
A hmaiih Fiangtertu silo, adang qongfang a um le kom ve lo ding. Adang tein ngan
ding.
tqn-
(1) Kan lungawinak bik cu
(A hmaiih lungawinak hi Fiangtertu a si lo ruangah kom lo ding.)
4
(2) Hmai kan nor sin ding.
(A hmaiih nor hi Fiangtertu a si lo. Tuahrel a si. Kom lo ding.)
(3) Nangmah feh sawn aw. (feh hi Tuahrel a si. Kom lo ding.)
(4) Ka lungawi tuk. (lungawi hi Tuahrel a si. Kom lo ding.)
* A hmaiih qongfang kha Faingtertu a si lawngah ngankom ding.
tqn- fimbik, cakzet, tamtuk, adt.
Tuah ding:
1. A tang lam pawl hi Fiangtertu qhendan phunnga in qhen aw.
fel, himi, tampi, zakhat, zo, qhasawn, cakbik, hrekkhat, fim, khi.
********************
3. TUAHREL
(Verb)
Hmin lole Hminsawng pawl ziang a si, ziang a tuah, ziang a cang, ziang a nei,
ti pawl simfiangtu qongfang pawl kha Tuahrel ti a si.
tqn → tlan, biak, duhawk, zam, ....adt.
Kan Lai qong kalhmang ah kan ngandan le hmandan zirin Tuahrel hi phunli
in qhen a theih. Cu pawl tla cu-
(1) Hrampi Tuahrel (Original Verb)
(2) Cangcop Tuahrel (Derivative Verb)
(3) Komcih Tuahrel (Compound Verb)
(4) Bawmtu Tuahrel (Auxiliary Verb) pawl an si.
3.1 Hrampi Tuahrel
Qongfang dang beet ruangih ra cangmi si lo, dungbet, hmaibet le thlengtertu
beet ruangah khal si lo, amah tein sullam neicia Tuahrel qonghram pawl kha
Hrampi Tuahrel ti a si.
tqn
→
si, tlan, thi, nei, ei, bawm,.....
(1) Ni Khuai cu sibawi a si. (sinak a sim)
(2) Laksawng ngah dingin ka tlan. (tuahnak a sim)
(3) Funghreu in ruul ka vuak ih a thi. (sinak a sim)
(4) Ka pu cu sia tam pi a nei. (neihnak a sim)
5
Simf iangnak:
Hi si, tlan, thi, nei pawl hi Tuahrel an si ih anmah hi qonghram an si ruangah
Hrampi Tuahrel pawl an si.
3.2 Cangcop Tuahrel
Hrampi Tuahrel ihsin cangcop lole a qekmi Tuahrel pawl kha Cangcop Tuahrel
ti a si.
tqn- Hrampi Tuahrel Cangcop Tuahrel
bawm bom
duhdaw duhdawt
hmuak hmuah
ko kawh
meng men
pok pawh
ruat ruah
that thah
suang suan, son
bia biak, be
Adang tla tampi a um lai ding.
3.3 Komcih Tuahrel
Awfang hrekkhat pawl hi a hmaiih Tuahrel thawn kom ih kan ngaan tikah
sullam nei qongfang thar a suak. Cu pawl tla cu Tuahrel thotho an si ih komcih ih
cangsuakmi Tuahrel an si ruangah Komcih Tuahrel ti a si.
Cui komcih qulmi awfang pawl tla cu:
aw, cih, cop, kir, pi, sak, sal, san, ter pawl hi an si. Adang tla a um hrih thei.
tqn- duhaw , komcih, cawmcop, tlungkir, fehpi, tuahsak, quansal, thihsan, ihter,...
Hminsin:
Hi awfang pawl hi dungbettu (suffix) an si. A hmaiih Tuahrel thawn ngankomcih
ding a si. Amah tein sullam nei qongfang ih a din canah cun a hran tein ngaan ding a si.
tqn- (1) Thang ka kam ih vate a awk.
(2) Ka pi in thla i camsak qheu.
(3) Kan inn mawi tein kan sak.
(4) Hlan laiah sal an rak nei.
6
Simf iangnak:
Hi zawnah aw, pi, sak, sal pawl hmai ih um qongfang kan zoh tikah Tuahrel an si
lo ih komcih ih ngaan ding an si lo. Anmah tein sullam nei qongfang an si.
3.4 Bawmtu Tuahrel
Tuahrel ih hmaiah lole dungah a um ih Tuahrel ih a hnaquan a bom ruangah
Bawmtu Tuahrel kan ti.
tqn- rak, zo, ding, lai, cia, rero,....adt.
(1) Ka rak quan thluh zo.
(2) Ka sim zo.
(3) Atu ka ra ding.
(4) Khengkho a kholh lai.
Simf iangnak:
Amah hi Tuahrel hrampi si lo in a kiangih Tuahrel hnaquan bawmtu, lamdangtertu
a si.
Tuah ding:
1. A tang lamih Tuahrel pawl hi qhendan phunli in qhen aw.
ih, tuahcop, cia, sunloih, ding, ei, huatawk, zo, fehsal, tlan
*******************
4. LANGTERTU
(Adverb)
Tuahrel lole Fiangtertu pawl ih sullam kha fiang deuh ih simfiangtu (langtertu)
qongfang kha Langtertu ti a si.
A ngandan ih zirin phunnga ah qhen a theih.
4.1. Cangvaih Langtertu (Adverb of Manner)
4.2. Tikcu Langtertu (Adverb of Time)
4.3. Hmun Langtertu (Adverb of Place)
4.4. Hngetter Langtertu (Adverb of Affirmation)
4.5. Cuangmuar Langtertu (Adverb of Degree)
7
4.1 Cangvaih Langtertu
Thil tuahdan, sidan, tidan fiang deuh ih simtu le ziangtiin? Ziangvekin? tivek
pawl simfiangtu qongfang kha Cangvaih Langtertu ti a si.
tqn-Lungawi in ka ra.
Lungawi tein kan lo hmuak.
Rinlo piin kan tongaw.
Qap cingin an fehpi.
Mawi tein an thuam aw.
Alak in, Atak in, Adang tein,...adt
Hminsin:
Tuahrel (lole) Fiangtertu ah ‘in, tein, piin, cingin’ pawl kom ih cangmi Langtertu
pawl an si.
Mirang ah cun Adjective ah ‘ly’ an kom qheu (Atam bikin)
4.2 Tikcu Langtertu
Ziangtikah? ti simfiangtu qongfang pawl an si ih tikcu a langter ruangah Tikcu
Langtertu ti a si.
tqn- Khuahlan, mani, tihni, thaizing, atu, nitin, tuisun, tuantein, reilote,...adt
1. Khuahlan ah Zawl Tling le Ngan Bawm an rak um.
2. Mani sun ah kan Pastor in in leeng.
3. Thaizing ah khual kan tlawng ding.
4. Atu rori feh a qul.
5. Nitin lo ka feh ringring.
Hminsin
ni, zarh, thla, kum pawl thawn ngan tikah.
Colhni zing, Nikhat sun, hmai zarh, hmai thla, tui kum
v A hranhran in ngaan ding.
Thaizing, Tipsun, tuizan, mizan, zinglam, zanlam, sunhnu
v Ngankom ding an si. (Tikcu qhen a rel)
4.3 Hmun Langtertu
Khuiah? Khoitawkah? ti pawl thulehnak ih kan hmanmi qongfang pawl kha
Hmun Langtertu ti a si.
tqn- hinah, khinah, khanah, hitawkah, hizawnah,...adt
8
1. Hinah ra aw.
2. Hi zawnah innpi an sak ding.
4.4 Hngetter Langtertu
Thil sidan, tidan, tuahdan pawl thinlung mitthlam ih hmu thei dingin, a
simfiang, a langter ih a hngettertu qongfang pawl kha Hngetter Langtertu ti a si.
tqn- belbel, bembem, ngaingai, cingcing,...adt
bembi, ciamco, dukdi, ruri, rori,...adt
Hminsin
Qongfang thuah le a hrekkhat thuah pawl an si.
(1) Ka thei bembem lo.
(2) A com dukdi.
(3) Ka duhzawng rori a si.
(4) A to tialtial men.
4.5 Cuangmuar Langtertu
Cuangmuar Fiangtertu cantertu qongfang pawl ah ‘in’ kan kombet tikah Tuahrel
pawl kha cuangmuar deuhin a langter ruangah Cuangmuar Langtertu ti a si.
Tuahtu/Fiangtertu + (deuhin, sinin, sawnin, tawkin, tukin, zetin,...adt)
tqn- (1) Fiang deuhin i sim aw.
(2) Qha sinin tuah an tum.
(3) Fel sawnin a sim thei.
(4) Mawi tawkin a cei aw.
(5) Baang tukin hna quan hlah.
(6) Lungawi zetin hla an sak.
Hminsin:
1. Cuangmuar Langtertu an si ruangah kom ih nganthluh ding a si.
2. bik dungah cun in, ah kom ding a si lo. Ziangruangah tile a hmaiah a a um ringring.
a thawi kom lawngin Cuangmuar Langtertu ah a cang. A hmaiih ‘a’ khal kom lo
ding. A dungih ‘in’ khal kom lo ding.
tqn- Atam bikin Mirang qong kalhmang kan thlun.
A hmaisa bik ah thla kan cam.
v Cun ‘bik’ si lo in ‘theibik’ kan hmang deuh.
tqn-A qha thei bikin kan zuam aw.
9
A cak thei bikin mawtaw a mawng.
A sunglawi thei bikin puai an tuah.
Hi pawl hi Langtertu bur (Adverb phrase) an si.
Phun riat lamah kan zirbet ding.
Tuah ding:
1. Tahqhimnak ih a tellomi Langtertu pawl pahra in simbet aw.
2. A tanglam pawl hi Langtertu qhendan phunnga in qhen aw.
Sunglawizetin, durdo, tipsun, ngelcel, qhatein, zamrangtein, thaisun, bangzetin,
cunah, khoitawkah.
********************
5. CA NGANDAN
5.1 Cawlhte (Comma)
Cawlhte (,) hi cawlhnak tawi bik hminsinnak a si. A hmannak pawl cu:-
(a) Catluan pakhat sungih a ummi qongfang qong kalhmang bangawmi dannak ah:
tqn. Bokbawn, kawlhang, purawng le anqam ka lei.
(b)Kawhnak qongkam dungah:
tqn. Ka pu, ka pa, ka u le ka nau an ra.
(c) ‘le’ timi pehnak ih a pehtlaihmi qongfang pawl dannakah:
tqn. Mawi le qha, vua le vang, ci le kuang neih tam a duhum zet.
(d)Cakuat ngan tawp zikih qongkam neta thluh ah:
tqn. Na rual, na nu, na duhdawt mi, adt...
(e) Dikari pakhat hnakih tam lak tawi ih ngaan tikah:
tqn. B.A., B.D., M.Sc., Ph.D., adt...
(f ) Thla hmin hnuih ni zat le kum zat ngaan tikih ni zat thluh ah:
tqn. November 9, 1999
(g)Qong hminsinnak dung le hmaiah:
tqn. Kap Lian cun, “Ka lung a awi,” a ti.
(h)Thu hmaisa relzomnak dingih qongfang hmanmi ah:
tqn. Hi thil hi a qha. Amahlawngte, a mawi lem lo.
(i) Catluan peh tikah catluan pakhat le pakhat karlakah:
tqn. Ruah a sur ciamco ih, ti a lian ciamco.
(j) Thu kopaw hranhran a lak dannak ah:
tqn. Ka nu cun ka pi, ka pu, ka pa le ka unau pawl a duhdawt zet.
10
(k) Catluan pakhat sungih a ummi qongfang pawl dannak ah:
tqn. Ka suahnak ram, Lairam, cu a mawi zet.
(l) Pehzomtu qongfang pawl cu catluan hmaihruai an si tikah:
tqn. Sihmansehla, ka tuah thotho ding.
(m) Rel tummi rel hlanih a sullam a tawi zawngih rel hmaisat tikah:
tqn. A lungawi tuk lamah, a itthat thei lo.
(n) Thurel karlakih qongkam dang deuh kan telh tikah:
tqn. Duh Cung cu, ka rak theihdan ah cun, mi fel tak a si.
(o) Qongfang dangdang a sangaw ih kan ngaan tikah:
tqn. Fiang zet, ring zet le mawi zetin hla a sak.
5.2 Cawlhlai (Semicolon)
Hi Cawlhlai(;) hi cawlhte(,) hnakih cawlhnak rei deuh ah hman a si qheu. A
hmannak pawl cu:-
(a) Cawlhpi(:) retnak si deuh si lo, a hmaiih thu peh remtu thu dang ngan zikah (;)
ret ding.
tqn. Duhdawtnak hi ziangtik hmanah a reh loding; sikhalsehla thu simnak a um
nawn lo ding.
(b)Thu hlom pahnih laicinawknak nei, a titu dang veve si kan ngan tikah (;) hmangin
a karlak dan ding.
tqn. Tlawng ah ka feh ih; sayaci in thu in rak sim ciamco.
(c) Thurelmi pahnih laicinawknak nei, a laiah a zomtu qongfang a um lo ah cun (;)
in dan ding a si.
tqn. Thil ti sual hi milai zia a si; Pathian zia cu ngaidamnak a si.
(d)Nambar tarlan (Figure) dannak ah:
tqn. Mat 4:3; Luka 6:23; 24:1-3.
(e) Hmin le sinak lole dikari kopaw ih mi pahnih hnakih tam hmin ngantlar tikah
(;) hman ding.
tqn. Lal Ven, M.A; Lal Vuan, Peon; Pa Khup, Driver; Pa Kip, Zirhtu tla an si.
5.3 ( : ) Cawlhpi (Colon).
Hi cawlhpi hi cawlhlai hnakih cawlhnak rei deuh hminsinnnak a si. Ahmanak pawl cu:
(a) Thil ziang si maw a sangsang ih kan ngan zik tikah hman a si. ttn. Hi bang tla hi
kan zuar: Lukham, pat, puan, ihphah, adt……
(b) Thusuh duh si maw, phuan duh si maw a um tikah hman a si. ttn. Lungawi thu lo
sim ding ka nei: Camibuai ka ong.
11
(c) Thu kawkalh tidannak ah hman a si. ttn. A pa in caw a lei: a nu in a zuarsak.
(d) Mi thurelmi sau deuh ngan tik ah hman a si. ttn. Buchuk Aung San in hi ti’n a sim
: “Zokhal in nasa zetin hna kan tuan ding. Mi in kar khat an kar le kar hnih kar
thum kan kar a tul,” a ti.
(e) Tikcu le caan ngan tikah, darkar le minute dannak ah hman a si. ttn. 2:00 P.M; 2:00
A.M.
(f ) Baibal bung le cang dannak ah hman a si. tnn. Matthai 5:20; Joshua 4: 12; Efesa 1:
21.
(g) Thurelmi lamdang deuh ih relsak tikah hman a si. tnn. An san hleihaw deuh ti lo cu
an bangaw nasa: a hran veve ih hmuh phei cun theihfiang an har.
(h) Thu hmaisa cu thu neta sawn in a simfiang ding tikah hman ding. tnn. Anih cu ka
thei: ca kan zir tlang dah zo.
5.4 (.) Cemnak (tawpnak) = Fullstop (period)
Cemnak hi cawlhnak rei bik hminsinnak a si. A hmannak pawl cu:-
(a) Catluan cemnetnak ah:
tqn. Na aw ngai a nuam tuk.
(b)Thil a sangsang ih ngaan, nambar pek a si tikah nambar thluh a:
tqn. Laitlang khawpi pawl tla cu:-
(i) Falam (ii) Hakha (iii) Tedim, adt...
(c) Degree le hnaquan hmin (title) a tawi zawngih ngaan tikah:
tqn. Dr., B.A., M.A., Prof. adt...
(d)Hmin si seh, thil hmin s iseh, a tawinak ih ngaan tikah:
tqn. Tv. Lal Nei. Fl. Hlawn Thluai, adt....
(e)Ram hmin a tawi zawngih ngaan tikah:
tqn. U.S.A., U.K., adt...
(f )Pawlkom hmin a tawi zawngih ngaan tikah:
tqn. U.N.O., W.C.C., V.O.A., M.O., B.B.C., adt....
(g)Thla hmin a tawi zawngih ngaan tikah:
tqn. Jan. ( January). Feb. (February). Sept. (September), adt....
(h)Ni le thla ngannak ah:
tqn. 24.12.1963
Hminsin:
Tulai ahcun hmanlartukzomi cu lak tawi ih ngaan tikah (.) ret lo in khaln an
hmang.
tqn. MA; UNO; BBC; Dr; adt...
12
Tuah ding:
A tang lamih catluan pawl ah Cawlhte, Cawlhlai, Cawlhpi, Cemnak pawl dik
zetin hmang aw la ngansal aw.
1. Lairam suak ei-in pawl tla cu bete busul vainim le behrum pawl an si.
2. Siangbawi Rev Dr S Hre Kio cu kum 1935 March thla ni 19 ah a suakih amah hi
BA BD MTh PhD degree le FDCS ngahtu a si.
**************************
QHENHNIHNAK : NUNPHUNG THU PAWL
1. CHIN MIPHUN LE AN UMNAK (II)
Kan Chin pipu pawl cu Kawl ram an thlen hnu cun hmunkhat le ramkhat ah
an umkhawm nawn lo. Tirawl hawl olnak le ral daihnak hmun pan in hmun dangdang
ah an vaidarh vivo. Kan Chin miphun pawl umdarhnak hmun hrekkhat pawl cu:
(a) Saklam Laitlang (Northern Chin State)
Falam peng, Hakha peng, Thantlang peng ah Laimi, Zo le Mara miphun
pawl an um. Tedim peng le Tonzang peng ah Zomi, Zo le Thado, Kuki miphun
an um.
(b) Thlanglam Laitlang (Southern Chin State)
Mindat peng, Kanpetlet peng le Matupi peng ah Cho, Dai, Mara, Chinpung
miphun pawl an um. Khumi miphun pawl cu Paletwa peng, Kanpetlet peng le
Rakhine tlangtluan ah an um.
(c) Lairawn (Kalay-Kabaw Valley le Yaw-Saw Valley)
Saklam Lairawn (Kalay-Kabaw Valley) ah Laimi, Zomi, Thado le Lusei miphun
pawl an um. Thlanglam Lairawn (yaw-Saw Valley) ah yaw, Sumsi, Chinpung,
Qawngta, le Khumi miphun pawl an um ih, mi tam sawn cu Chin nunphung
thei nawn lo le Chin qong thiam nawn lo an si.
Asho miphun pawl cu Magwe ram qhen, Pegu ram qhen, Ayeyarwaddy ram
qhen le Rakhine tlangtluan ah an um.
(d) India
Mizoram ramkulh ah Lusei, Hmar, Lai, Mara miphun pawl an um. Manipur
ramkulh ah Meitei, Hmar, Thado, Lusei le Zomi miphun pawl an um. Tripura
ramkulh ah Halam, Lusei le Kuki miphun pawl an um.
13
(e) Bangladesh
Chittagong tlangtluan ah Mru, Kuki, Lusei, Khumi, Khiang, Pang, Bawmzo,
Lai le Chinbok miphun pawl an um.
(f ) Chin miphun hlo pawl
Chin miphun hrekkhat pawl cu miphun dang lakih an umnak a rei tuk ruangah
Chin miphun an si ti an theiaw nawn lo. Cu pawl cu: (1) Lairawn ih um Yaw
miphun, (2) Tripura ramkulh ih um Rupini le Kawlawi miphun, (3) Manipur
ramkulh ih um Eitei, Lamkang le Koireng miphun, (4) Nagaland ih um Aimol,
Anal, Cawhte, Chiru, Maring, Monsang le Mayon miphun pawl an si.
**********************
2. SABEREK IH KHUANGCAWI
Saberek timi hi Sabek titu an um. Thil ziang tinkim khin hramthoknak an nei
cio. Cui hramthoknak thu cu hi Saberek Khuangcawi ihsin a thok a si ti hi kan pipu
pawl ih rak hawlmi a si. Laimi pawlih Seemsuahnak thuanthu ti ih kawh ding khi a si.
Khuangcawi timi cu conlamnak ih a saang bik le sunglawi bik a si. A tlunah
conlam saang a um nawn lo. Saberek in khuang a rak cawi. Milai, leivak nungca zate
le vanzuang vate phun kim an rak sawm ih kim tein an ra. Cutiin zaan an meng
ciamco. Zan men hla hruaitu (Sehtu) dingah Butlak fala le Zubui fala an fial. Cumi cu
‘Sungtla’ an ti. Hi tawkah a theiawdahlomi an theiaw, an nelaw zet ih a duhaw khal an
um hnuaihni. Vate lakah Uihleihli pa khi a mawi bik ruangah Vapualnu in a cai tuk ih
a thla sungah a rak thuh. Uihleihli a kim nawn lo, khui ah a si pei an ti ih an hawl khal
le an hmu thei lo. Thla nei pawl nan thla khawng uh ti ah an fial. Cutikah Vapualnu
ih thla sungin Uihleihli cu a rung suak. Curuangah Vapual cu a ning a zak tuk ih Lai
ram ah umngam nawn lo in Kawl rawn ah a vai an rak ti.
Puai zawhtu pawl lakah Tikhingring cu a aw a qha tuk ih Zubui in a cai ve.
Atui ni tiang Tikhingring a ai caan thlatang caan ah hin Zubui cu a kua thuk pi ihsin
puan te ah a hung um caan a si. A cancan ah cun kua leeng hmanah a suak qheu.
Ziangahtile Tikhingring ih aw ngai duh ah ti a si. Pu Za Nei Sum khal in, ‘Sim lei
run ih Tikhingring te khal khi, Bualdawh Zubui ngai ah zaihla tin an rem riangro i,
ti in hla a rak phuah ve.
Hi caan ah Ni-iang le cangcel khal an rak cai-aw hnohno ve an ti. Cangcel
falanu cu ni a hung suak ih a sat cun a tuar thei nawn lo ih a thi. Ni-iang tlangvalpa
cun cangcel falanu ih thih a hmuh cun a lungleng tuk ah thing parah a kai. A thattu
14
Ni kha a zoh duh nawn lo. Zanthing hnge pakhat a pawk ih leisinbih in a kuun
ringring. A hmin ‘Ni-Iang’ timi cu ni zoh duh lo, ni hua tinak a si. Kan pipu pawl in
hi thuanthu hi fala le tlangval ngaiawknak hla ah hi ti in an phuah ‘Ni-iang le tlang
Cangcel ngai-aw bang, San zeizat dah ro kan lin lai’, an rak ti.
Puai zawhtu pawl lakah Zawhte, Pawpi, tlavang, le cinghnia unau li tla an tel
ve. Hi unau pa 4 pawl cu hi ti in ro an rak zemaw an ti. ‘Zawhte, nang upa bik na si
ruangah sa na ei tikah a lu in na ei pei. Cun nang Pawpi, upa bik sangtu na si ruangah
a cawnpi in na ei pei. Cun, nang tlavang, sa na ei tikah a ir (awmruh) in na ei pei.
Cinghnia, nang cu nauta bik na si ruangah a toltum in na ei pei ti ah ro an rak zemaw.
An rak zemawk vekin tui ni tiang an run thlun a si an ti. Cinghnia hi phun tam pi an
um. Cinghnia tum pi pawl, mirang in ‘Wolf ’ an timi pawl khi sakap hmin thang Vial
Tu Kam Tawng ih uico an si an rak ti. Voi khat cu ramsa pawl ih an tlanmi Lai sih hi
a rak bawh. A hmaiah Zatum raang a suak ih Vial Tu Kam Tawng cun ‘Zo si ka hmai
ih suak, Vial Tu Kam Tawng si ing e’ a ti ih a kahthat. A sakahmi cu a phur ih inn a
thlen in amah cu a thicih an ti. Vial Tu Kam Tawng a thi ti an theih cun a uico
Cinghnia tum pawl cun sa an deh tikah an pu Vial Tu Kam Tawng kha thi an siah ih
Hnaikhiah thing dongthum hnuai-ah sathin an va siah. Cumi hmutu cu sa an kaap
thei ngaingai an rak ti.
Tuah ding:
1. Saberek hi a rak um ngaingai ah na zum maw?
2. Kan nun laireltu hi zo a si pei?
3. Pupa thuanthu hi a qhahnem maw?
**********************
15
3. NUNZIA MAWI
1. Nu le pa upat aw.
2. Kum upa pawl upat aw.
3. Thuphan sim hlah aw.
4. Upa hmai na feh tikah na lu kuun aw.
5. Mipi thawn umnak ah duhpoh ciil phui hlah aw.
6. Zangzel a qha lo.
7. Sinfen thianghlim te hruk ringring aw.
8. Zu le rit theih thil pawl tham le hman a qha lo.
9. Ziin lai ih zunpawng (zin) thawh a qha lo.
10. Lo rawl siatsuah a qha lo.
11. Tanrualnak uar aw.
Tuah ding:
1. Mipi lakih ciil phui a qha maw?
2. Nu le pa zahpi ding a si maw?
3. Casiar paihlo hi zangzel a si maw?
*********************
4. PIPU QONGQHIM LE QONGFIM
D
1. Dung lam cai bo lo Thu rualaw thei lo, sihte sa zawn vek.
2. Dung lam rawl san A thupte ih thil ti (rawl pe).
3. Dung lam sabarh Rin lo pi thil qha tong.
4. Duhnak mit a caw Mai duh ruangih an siatnak khal hmu nawn lo.
5. Duham tuk malte ngah Hamtam tuk in mi hnakih ngah tam tum cu
colonak sawn.
6. Duh fa hlephlep kawl khaw deng Duhawtuk ziang dang ruat nawn lo cu siat
hminthannak.
7.Duhtu zahra, huatu zahra Mi za duh kim in a um theih lo.
E
1. Ei tam hrat ah puar lo um hlah A thaw lo khal a si le ei tam ah cun pum a puar.
F
1. Fala zul hrat, sakhi zul hrat Fala len ih thlun hrat ah cun neih ngenge.
2. Fala le Uite a thamtu poh duh Mi va zutmettu cun duh an hlawh cingcing.
3. Fanu kir le loram kir Fanu kir khal pai’ lennak, loram kir khal
paqhatnak.
4. Farah khawong tong lo Farah tuk cu mi bom an tong lo.
5. Farah khurhawm tong lo Farah cu zo hman bawmtu an nei lo.
6. Fa tir thih le tibur theikhat bung Fatir thih khal na an ti tuk lo, tibur bung khal
zang a raam tlak lo.
7. Fa lai sia le lo lai sia Fa lai ro an co lo.
8. Fangci (qoruah) cuh le Thil a tikcu luanter lo ding, Fangci khal qoruah
vokzang cuh khelh ih vawrh a quul.
9. Fanghma qhan ih qhang Mithmuh hmaitheih ih qhang thuntho.
10. Fangvui fual le nupi qha Fangvui fual khal a dang hnakin fang a tamter ih
lungawi a cehlei, Nupi qha khal in sungkhat an
finkhawm ih lung an awiter hleice.
11.Fim man ei cawk lo, at man Fim ruangah hlawk phah, at ruangah siatral phah.
kuan cawk lo
H
1. Hma lo tho in a feem lo Thil fate tal a um cia lo ah thupuh a um lo.
2. Hmur cudup le kam khawng Ei tlak lo ei, a mal tuk, ka a hnawm men
3.Hnar ih hnuaiah ka kau Na ka kua khaw na qong men, na thu ngai a tlak lo.
4.Hngal in sa a ei Zawi sawm lo khal in an in in an ei vivo men.
5.Hmel thleng thei lo Nun can sia khal mi qha ah an cangleh thei.
nuncan lawng thleng theih
6.Hmun phei le ral rem Hmun phei feh khal bang a um lo. Ral rem khal
thinphannak a um nawn lo.
7.Huat ka duhah fifir ka puh Huat ruangih thu phan tiang mi va puh.
8.Hricu hmaiqha zuan Milian le miqha va tlawn hliaphliap, hlephlep
9.Hrisau tuk a ngerhaw kel A hleifuanih thilti cu mah a rawn awk leh.
10.hrong manhla lo Pak Cio pa Hrong supawk thei lo ruangih mai tuar phah.
11.Huahsuah in tawpeng a nei Thil toktham tam tuk cu ti siatnak.
*************************
17
5. HLA LE BIAZAI
5.1. Phaileng hla suahnak:
Falam peng L.Zamual khua Hlawn Dawh Thang ih tuahmi a si ti in thuanthu
a um. Khuahlan Hlawn Dawh Thang le Qial Ciang hi miqha hminthang an si. Cutluk
lawmmam ih an hmin a than ruangah Rallawn mi Sung Iang hi Hlawn Dawh Thang
tei nupa zoh duh ah L.Zaual ah a feh. Lo an rak feh ngelcel. Sung Iang cun lo ah a
dawi vivo. Hlawn Dawh Thang tei nupa cu an lo ih Bahmun an rak thlo rero. Lo thlo
phah in Hlawn Dawh Thang cu hla a sak rero. A sak mi cu,
“Kan biak i kan khawzing qial nu maw kan nawl lai,
In khaaltu kan cung Lul Mang,
Pathian dah ngai khua caan rel”.
Sung Iang cun mak a ti nasa. An hmel le an mawi tuk. Duh an nung tuk. Hlawn
Dawh Thang ih hlasak mi le a theih dahmi a si lo.
Cu le Sung Ing cun, “Unau, na sak mi cu ziangso a si?,” tiin a sut. Cutikah
Hlawn Dawh Thang in, “Hi hi lo ziang phaileng hla an timi cu!”, a ti. Hlawn Dawh
Thang cu khawzing in a rak zirh dahmi a si an ti. Cule Sung Iang cun Hlawn Dawh
Thang cu, “hi hla hi a sak dan i zirh aw,” a tiih a zirh ih a thiam in an khua ah a tlung.
Sung Iang hi hla thiam mi pawl a si. An khua a thlen in an khua ahcun a zirhsin ih mi
tampi in an thiam. Curuangah thuanthu ah, “Phaileng hla hi Rallawn in a suak,” an
tinak a si.
Pu Za Nei Sum ih phaileng hla:
Leng le val zaang iai hlah ai uh lianram nan quan cang zongah;
Khursungah qialdawh ling kheng qhi qha,
A um tilum sia za thawn.
5.2. Khuate hla:
Khuate hla ti cu mizapi hla tican a si. Zokhal in sam theih a siih a cem zawngah
mizapi haw...... tiih rak bom a si. Khuate hla cu a samsan vekin phuah vivo a si. A sam
dan, a qongfang tam le mal ah danlamnak a um lo. A thu lawng a dang.
(a) Fangza aih tikah:
Mang Ngen e thainu thawi e ramquan e zanvaar ka ruah hi e,
Fangza e sawmkua le ce re e,
Maurua dah ka khan e....... haw.........
18
(b) Tlavangkah tikah:
A mei e phaungualmal e tuu le maw len tlang a hlehka e,
Kei i e thannak ah khuileen e,
thlarang zuat na lang e....... haw......
5.3. Hla qong:
Falam miphun hi mi vanqha kan si. Hla qong le thu qong kan nei. Asinan, Lai hla
kan hman lo ruangah kan hla qong a hlo vivo. Hla phuah tikah hla qong hman le a
mawi zet.
a aan = qong, aw aan, a aanka a thlum
aancing = thei thei, thei thiam, Mi aan a cing thei lo.
ai = huham, thil titheinak; Ai a nei. A ai a qha
b bual ni = khuangcawi nipi ni,
buarsual = tuahlodingmi tuahsual. Rai an buarsual.
c cangqialli = saili (saihli), rua ih tuahmi li.
cincawi = dansuk, zialte, varanda phun khi a si.
cinhlir = donpar, donsang.
cohram = duhmi co lo hramnak, cohram hla,
cokhar = neihawk kham, co-awk kham, nei-aw thei lo
cermawn manzu= zu, inmi zu.
cerlian ni = ni, cerlian ni a ling, a sa, ninu le thlapa
ninu = ni (Laimi in ni hi ‘nunau’ an ti).
cirhdum fu = cirh ih cinmi fu, fubawi a tam deuh.
d dairialti = tidai, rialti.
deirel = arsi phunkhat, zing lamah a suak qheu, zing deirel.
dodup = hma sia, dodup hma.
doral = raal, do le raal.
deriang = riangdim, tlasam, paam, nei mal.
duhcem = duh bik, uar bik.
duhthusam = saduhthat, duhnak relkhawm.
duhlawng = duhduh ih nung, duhduh ih talpawl, duhthlang.
duhthlang = duhhril.
19
e elengpar = pangpar phunkhat.
eleng = par, mawi, langsar.
eltian = qha ngaingai, mak ngaingai.
e singseng = par elel, e zilzel, e ciciai, e sirsiar.
e nolh = parsal, qhasal.
em = tleet, tle, meisa ih em.
er = buh le sa er, fangtlor thawn er.
h hmette = seen lai, nautet lai, fate
hmuisung = hmelqha, sunglawi,
hmuidawh = hmelqha, hmelmawi
Tuah ding:
1. Hlawn Dawh Thang hi khui khua so a si?
2. Hlawn Dawh Thang hi zo in phaileng hla a sim?
3. Ziangah phaileng hla hi Ral Lawn in a suak an ti?
4. Hla qong fang 5 in sim hnik?
************************
6. CENGKHAM LEHNAK
Cengkham cu lehnak thilri qul lo in lehtheimi lehnak phunkhat a si. Himi lek
dingah mibur pahnih ah qhen a quul hmaisa. A lektu ding le a khamtu ding tiah qhen
a quul. Tlawngkhat le tlawngkhat, vengkhat le vengkhat ti inn tla an zuamaw qheu. A
lektu cun aunglu dingin zuam a si ih a khamtu pawl cun a lektu pawl aunglu thei lo ih
daingah dingin kham thei zuam a si ve. Thungai thlakin tlaan le zuan a qulmi lehnak
a si ruangah harhdamnak thawn khal a remaw zetmi lehnak phunkhat a si.
Lehnak dingah tualrawn kau nawn a quul. Cuih tualrawn ah cun vutzam asilole
leikhuar in an riin. A lektu pawl cu riin sungin riin leng suak thei dingin tlaan a si ih
a khamtu pawl cun riin par in kham a si ve. Khat lam le khat lam mi panga veve
qhenaw in lekmi a si. ‘Ceng maw’ ti ah a lektu ding pawl in an au ih a khamtu pawl in
an man le ‘ceng’ ti ah an sawn. Ceng maw, ceng ti cu tiar maw, tiar ti thawn an bangaw.
Hotu pahnih an kut an dai-aw hmaisa hnu-ah a lektu pawl luut in lehthok a si qheu.
20
Lektu pawl in a khamtu pawl ih daingah lo ding in riin leng suak thei ding an zuam.
Zo hman an daingah hlanah mi pakhat rintaw a suak ih rinlu lam tiang a lutsuaksal
thei a si le sikhat an nei ih ceng maw, ceng ti in an thoksal.
Asinan a khamtu pawl in a lektu lam mi pakhatkhat cu riin par in a hei dawhban
ih an rak daingah si le a lektu lam pawl an thi ih a khamtu pawl an lek. Cutiin a haha
tein lehsawngawkreromi lehnak nuam phunkhat a si. Khua ih tual rawn kau le hmun
qhatnak ah khua nauhak pawl cu ti celcel in leh a si qheu. Thu elawknak a um qheumi
cu daingah le daingah lo thu a si qheu. Curuangah zoh qhatu fel tein neih a quul.
*********************
7. LAI THUPOLH
1. Keli nei, ro tin kual. 1. Buk or Bizu
2. Keli nei, zan ral bawh. 2. Zawhte/ uico
3. Kekhat nei i, ram hrang. 3. Vaithang
4. Ka pi tlakphar, ka nu mirang, kei cu negro. 4. Awza
5. Ei neih lo lai pumpuar, ei hmuh vete ih rilrawng. 5. Vaithang
6. Sun rilrawng, zan pumpuar. 6. Arsiar
7. Mitqhep kar sungih tlanghra kaan. 7. Thinlungruahnak
8. Hnawi nei si vanzuang lakih tel. 8. Palap
9. Vom ka tuk pophlet fate nei, carhlethman ongsawn lawi. 9. Voih
10. Tlang parihsi qum mirang pahnih ralkap panga in an
rak kai ih lei dennak ah an hmang. 10. Hnap
*************************
21
8. FANGZA AIH
Lai daan ih conlam hmaisa bik cu SARUAL TALH an ti ih vokthau sumli
pakhat an that ih zu an in. Cu hnuah THLAILAM an ti ih vok pali a quul. Fangza
aih ti cu fangza a neitu lawng ih laam theih a si. Fang vuirah suak tamtertu hi khuai a
si ruangah Fangza aih tikah khuaingal aih an ceem qheu. Fangza aihnak ah vokthau
pahnih le zu a quul.
Laam thawh zan: Laam thawh zaan cu ‘Sumden zaan’ an ti ih an puai sung ei ding
fang kha fala tlangval pawl in an deeng. Farzu an ti ih lamtu ih farpi in zu a tuang.
Sumden qheh in zu an in ih zaan an meng. Phaileng hla le Bawivung hla an sak tam
bik.
Nihnihnak (Pazang ni): Fala tlangval za tein inn sungah suahkham zu an in. Nupa
pawl cu inn lengah zu an in. Laam a cut in lamhruaitu in hla in:
Ra suak au law rual u le rual nau,
Sumtual rawn i nan her a cu thlang lo maw?
Lai ni te sun ai.......... ti in an vun sawm.
Fala tlangval an ra suak ih disap an thlen in khuate hla in:
Cunghlum e vanruah sur e thlurmar law na duh te’n e
Khingqial e la aw len sunghno e pan ko hnahsah peng e........... haw.
Fala tlangval laihthlak in an kuahaw ih sir thawn in nolaw detdo tein tual vel in an
laam. Nunau in puan an paivawh ih mipa in an hnawihnawh. Nu pawl in fangza hla
an vun seh:
Sawmrawl tlung law zingkhua nui’ nawl in,
Thauhlawng vok i kan caan lai runinn dai ah;
A mal kan sawm lai.
Nupa in a leng in an kulh ih khuang le dar thawn an rak hleer ciamco. Himi laam an
qheh in cere tlawh laam an thok. Cere tlawh cu rua pumriat pahnih kop in tlangval
pariat in an khawng ih fala a kopkop in cawilu, korte dum le hniqelh hruk in an laam.
Pacang qha in khuate hla in:
Mangngen e thainu thawi e ram quan e zanvar ka ruah hi e
Fangza e sawmkua le ce re e maurua dah ka khan e...... haw
A leng in nu le pa mipi in khuangdar thawn an rak hleer ciamco.
Cere tlawh hla:
Tite va law saite va law lengte nu;
Saihrem lakah na thla hei khawng lai sing eih,
Aize va, aize va, aize va, aizaw va, aizaw va, aizaw va,
22
Bualmang suk i fang kan er ah,
Thanpiawk ah ka bih qhiatial,
So hung eih, fang er eih, kan er zo awk eih, ei lai li ung e,
Ka thihthlak ah thlanthlak ah,
Mual i khum ah khum zo ta
Aw hang hang hang hang eih, e hanghanghanghang eih.
Cere tlawh laifangah sammi khuate hla:
Lung rawn e khuami tla e kim cing e ceng len ra suak au law
Vel rawn e tual cungah lengrual e ton tir ka tuah hi e..... haw
Fangza sawih:
Fangza aih le khuaingal aih an ceem qheu ruangah siim hnu-ah pacang in an
zuahciami khuaingal an va siim. Khuaingal thlaar an tlunpi. Hankai asilole fangzasawih
an ti ih dawrawnkhat in laifang an thun. Pher an phah ih pher parah fang thunmi
dawrawn (bawm) cu pacang pathum in puan lukhuh in an pomhrem. Conglam pa in
khuaithlar thawn bawm tlang parah a laam ih bawm sungih fang cu a ke in pirh
phahin a sawih ih a laam ciamco. A kap in khuangdar thawn an rak hleer. Phiphut an
tum. An phiphut hla cu:
Khuaingal aw rung futut,
Niim le sawnfang run phur law,
Khuai ngal aw rung futut.
Han an kai sung hmuahhmuah phiphut an tum.
Ni thumnak (Tlawhte ni)
Sunvu in tual ah an laam. Zanriah suan cu hrawng in sekhal laam an laam. Phiphut
an tum. An phiphut hla cu,
Sallam kaite ziangtin so?
Sawhrawh bingbeu rawh bingbeu.
Siim deuh in Umnawng an cawi. An cawidan cu;
Zialpheng laifangah inntekpa an toter. Khat lam veve ah fala in an kiil. Cuisin an
cawi (an zawn). Inntekpa in khuate hla a sam.
Runinn ka sak hi mawi maw ti len ra zoh au law,
Tum rual ki sau le cuam rual, tun mawi na fawh.
Khuate hla a sam thluh in meithal a kaap. Inntekpa an cawi lai-ih an lamnak hla cu:
Umnawng nawng e lainawng nawng eih,
Khung i cungah hung cawi law malang a su langlang.
23
A duh lang tareu seh law anmah an khuangte sawh,
En en tulululh, encang en tulululh.
Huiha haiha bang ung eih, cawl ung eih.
Inntekpa an cawi qheh in nomnak ah rinlo piin ruaitla pawl in milian fala an kaihhrem
ih an cawi. Cule zu an kuanter ih a zaan zanvarte an mengsal lala.
Hmun hrekkhat ahcun zuun thlun timi an nei. An tidan cu: sun ah zu tam nawn an
thlor. Tlangval pawl in zu thlormi cu beel in an zawn ih khuang le dar thawn an
duhmi fala inn ah an luut. Fala ih nu le pa in zu an rak siak ve ih zanvar zaan an meng.
Inntekpa ih khuate hla:
Zei ah hmen maw lung rawn khua nan ngui ko sensun,
Kei ka san lailio ah zuun thlun lang leng no qha.
Tuah ding:
1. Conlam hmaisa bik hmin na thei maw?
2. Far zu ti hi ziangvek so a si?
3. Khuaingal aih in phiphut hla sim hnik?
**************************
9. THIL SIARDAN
9.1. Pakhat” ti ih siar ngah lo pawl
1. Cabit - pumkhat, fuangkhat, bawrkhat
2. Arti - Pumkhat
3. Zanthing - Tluankhat
4. Tihthing - Tan khat, phurhkhat, khawnkhat
5. Banhla - Pumkhat, thlarkhat, bukhat
6. Fangvui - Vuikhat, tlamkhat
7. Rua - Pumkhat, tluankhat, khuikhat, cangkhat
8. Lo - Fingkhat, pilkhat
9. Cahnah - Hnahkhat
10. Khuathai sungih retmi - haikhat, haihnih
11. Palang sungih retmi - Langkhat, langhnih
12. Dawng sungih retmi - Dawngkhat, dawnghnih
13. Meithal - Zunkhat, fungkhat
14. Puan - Zunkhat (Angki, bawnbi, hni)
24
15. Khuai - Thlarkhat, bukhat
16. Fu - Tluankhat, cangkhat
9.2. Kop siardan
1. Pakhat - Paak
2. Pahnih - Khuah/kop
- cawcang kapkhat
3. Nupa - tuakkhat
4. Faangvui bawmthum - Hankhat
5. Faangfai asilole faanghum
dutpawng 16 - Relkhat
* rel 7 - Hankhat
9.3. Paisa an siardan
Tlangtial 16 ah tangka fangkhat
Mu-cii 8 ah tangka fangkhat
Tamat 4 ah tangka fangkhat
Ngamu 2 ah tangka fangkhat
Tuah ding:
1. Cabit rah siardan sim aw.
2. Arti siardan sim aw.
3. Meithal siardan sim aw.
4. Kop siardan pakhat in in sim aw.
5. Tangka fangkhat ah tamat ziangzat a um.
************************
10. PU HLUR HMUNG
Pu Hlur Hmung cu Lumbang Miuk Pu Naih Vum le Pi Zun Bawi te fapa
upabik a si-ih kum 1895 October 8 Lumbang khua ah a suak. Amah kumkua a kim
in Falam ah tlawng a kai. A pa Pu Naih Vum thih hnuah khal a nu in tlawng a kaiter.
Kum 1912 ah Kawl ca phunsarih a ong. Kum 1914 June 4, Pu Hlur Hmung kum
hleikua a kim tikah Mirang kumpi in Lumbang Miuk quan dingin ca a peek.
25
Leitlun ralpi veikhatnak a cem hlanah Mirang kumpi in France ram ah Labur Corps
quan ding a fial tikah a uk sungih pacang qha hrilmi 152 le Lai ralkap 600, Kawl ram
hmun tin ih hrilmi pacang qha 1200 thawn France ram an feh. Kum 1917 October 17
ah Yangon ihsin France ram lam pan in tlangleng le tangphawlawng in an feh vingvo.
France ram Liue khua kiang Buhe hmun ah an um. 78, Burma Labour Company,
Indian Expecditionary Force “A” ah Lai ralkap hotu Havildar a quan. Ralram kuat
dingmi hriamhrei phunphun le ration pawl, motor le tlangleng sungih san le suah,
tlangleng zin laih hi an quanmi a si.
1918 February thla sungah ni 10 khuan in London ih an Museum zoh ding
an feh. An hmuhdahlomi, Arcang mei piruk sau, Vuiho pikua sau ih pihnih tuum,
dongkua sahmi thingtan le suitum vawhpi tia tla an hmu. King George V thawn khal
an tongaw. Kum 1919 January 9 ah France ram in Kawl ram ah an tlungsal. February
26 ah Yangon khuapi an thlengsal ih Kawl ram Governor in a hmuak. Cuih ni ah
tlangleng in Sagaing ah an lan. 1919 March 21 ni ah Lumbang a thlengsal. A uksung
ih ralkap pawl thawn khua sung pawl in an hmuak.
Pu Hlur Hmung cu Mirang thu ngai in uktu bawi thu a lung ih rinsantlak
sinak a co. (i) kum 1920 ah A.T.M hminthatnak le meithal zunphir, (ii) kum 1922 ah
I.D.S.M Medal le meithal zunphir, (iii) Kum 1934 ah Zipeng Burne in meithal zunphir
laksawng, (iv) Kum 1935 ah King George V in Silver Jubilee Medal, (v) Kum 1946
October ah Zipeng Thein Maung in no. 38 revolver le ziandawng 100, (vi) Kum
1947 ah B.E.M Medal, (vii) Kum 1959 ah Kawl ram Tamadah U Ba Oo in W.K.H
hminqhatnak pawl tla a pek.
Japan pawl Laitlang an thlen tikah Mirang pawl dawi in India ram ri Phaisat
khua tiang a thleng. Japan pawl an thlen zo ruangah khua ah a kirsal ih khua a thlen
veten Japan in an kai. Tedim ah an hruai ih na piin an hrem ciam co. Japan cakapian
Yoke Chao in a bom ruangah thawng ihsin a suak. Khua a thlen in Japan kut tangah
khuabawi a quan ih laimi Japan bawi quantu pawl ih hmuhsuam zomtaihnak a tuar.
Japan ral a cem veten a ukcia khua 23 le Pu Van Hmung uk Zanniat ram khua 33
thawn khua 56 cu Mirang kumpi in a kom ih a ukter.
Kawl ram independant ngah dingah tlang par miphun le kawl rawn um pawl
komkhawmaw dingah Shan ram Pinlung khua tonkhawmnak ah Laimi aiawh ih a
telmi pawl cu; (i) Hakha Miuk Pu Kio Mang, (ii) Ton Zang Miuk Pu Pum Za Mang,
le (iii) Lumbang Miuk Pu Hlur Hmung pawl an si.
26
Kum 1946 March 27 ah Kawl ram miphun zate independant lakkhawm ding
lungkimnak an nei. March 29 ah Kawl le tlang par um palai Pawlkom an din. Shan
Sawbua Sat Shwe Taik in a ho. Pinlung khua ih an relkhawmmi thu le hla pawl cu
1946 April 20 ah Pu Hlur Hmung hohanak in Falam peng sung Miuk le khuabawi
300 leng lo thawn Falam ah tongaw in lungkimnak an nei hnu, a thu pehzom vingvo
ding a si.
A veihhnihnak Pinlung Conference cu, 1947 January 24, Falam Zipeng ih
kawhnak vekin (i) Tedim peng aiawh in Saizang Miuk Pu Thawng Za Khup, (ii)
Hakha peng aiawh in Pu Kio Mang, (iii) Falam peng aiawh in Pu Hlur Hmung pawl
an tel. Bogyoke Aung San hohanak in Kawl, Kachin Shan le Lai palai pawl
tongkhawaaw in 1947 February 11 ah Kawl ram thantar tuah ding an relkhawm.
Kawl ram ukawknak ding thu le qhansonak ding phunphun tla an relkhawm. 1947
February 12, zing lam nazi 11:00 cekci ah palai zate 24 pawl cu lungkimnak hmin an
khen cio. Cuih ni cu “Union Day” (ramkulh ni ) ti in hmin an bun ih tuini tiang Kawl
ram hmun kip ah cui’ ni kan uul. 1948 January 4, Kawl ram Independance a ngah ni
ah khal Taingpyipyuh Hluttaw Amat quan in Yangon ah a um. Kawl ram Governor
Sir. Dorman Smith in Mirang Union Jack thantar qhum tahrat in Kawl ram thantar
an tarso tikah khal Pu Hlur Hmung a tel.
Pu Hlur Hmung hi khua le ram qha teih fingkhawi le qhansonak phunphun
tawlreltheitu a si. 1925 kum ah Cozah in Lumbang ah Laica phunli tlawng a phuanter.
Tlawng hrang qulmi, tlawnginn le tlawngta riahnak Boarder inn le qulmi dangdang
tla khuasungmi pawl thawn an quankhawm. Tlawng kaitu ding nauhak tla khuasung
in an kai ih tlawng kaiduh ding hramhram in an leem. Tlawngta nauhak ei ding rawl
cu khua in an cawm. Japan ral a cem in khuasung qhansonak ding ruahrelnak an nei.
Lumbang uk sung khua (56) ih khuabawi le tlangsuak pawl sawm tahrat in ZRUS
(Zanniat Rural Uplift Society) cu kum 1946 March 29 ah an din. Cuih Society in
tumtahmi project pahnih a nei. (i) Khua kip sum burkhawm in ZTC (Zanniat Trading
Company) thil zuarnak dawr phuan ding. (ii) ZAV (Zanniat Anglo Vernacular
School) mirang tlawng phuan ding. Kum 1946 April 15 ah ZTC dawr cu Lumbang
le Pamunchaung ah an phuan. Dawr thliri Rs. 4000/- man an lei ih thil phurhnak ah
15 CWT truck pakhat le Willy Jeep pakhat an lei. (ii) ZAV tlawng khal kum 1946
May 15 ah an phuan. Phunli le phunnga Mirang ca in an zir thok. Tlawng
phuanthoknak ah Pu Hlur Hmung in Rs. 200/- a buur. Tapong, Zanniat, Ngawn le
Khualsim tlawngta za tein (41) an kim. ZZAV tlawng harsa zet cingih phuan hnu,
kum 1947 June 1 ni thok in Cozah phunsarih tlawng a ngah. Kum 1981 September
1 ni thok in Cozah phunhra tlawng tiang a ngah.
27
Kum 1946 November 10 ihsin thok Varung le Lumbang lak motor zin hlun
cu Zanniat, Tapong le Ngawn pawl sawmaw in an cekkhawm ih 1947 ah Lumbang
tiang motor a thleng thei. 1953 January 28 ni thok in Falam le Vaar lak peng 12 hlat
motor zin thar cu Lumbang uk sung milai 565 pawl in zarhkhat sung an cek. 1953
March 12 zan lam nazi 4:00 ah hmaisa bik Falam ah Motor a thleng thei. Lumbang
khuasung inn tin Ks. 50/- cio khuankhawm in si peknak (Dispensary) an phuan.
1955 May 5 ah Health Centre a ngah. Pha.sa.pa.la kumpi in Pyidawta Planning in
1955 January 10 ah mipi fimthiamnak tlawng an phuan. Khua le ram qhansonak
phunphun tawlrel cingin amah kum 84 kim, 1979 June 26 zan lam nazi 3:10 Falam
sizung ah a nunnak a cemta.
Tuah ding:
1. Pu Hlur Hmung hi khui tawkah a suak ih ziang miphun so a si?
2. Pu Hlur Hmung hi ziang vek minung si na zum?
3. Pu Hlur Hmung ih ruahnak na theih zat in sim aw?
***********************
28
QHENTHUMNAK : CAWNTLAK FIMSIMTU QHA PAWL
1. KHUR LE RAM
1.1. Buannel
Buannel hi Falam peng Ticirh le Hmunluah, Tedim peng, Suangzang le Kaptel
ram ri tonawkkhawmnak ih ummi a si. Cuhrangah Unau Tedim pawl in Buannel
ram ti lo in Leen Nupa an ti ve. Buannel ram hi tupi, penghra tluk ih kau in a kulh
ruangah ramsa phun kim le vate phun kim umkhawmnak hmun a si. Fungtum, ngal,
savom, zukneng ti pawl rak umnak le um duhnak a rak si ruangah Buannel hi a hmin
a thang ngaingai. Mizo thuanthu ah cun ramsa suahnak a si an ti.
Buannel ram ah pangpar phun kim, thingkung phun kim le nunnak tiva luannak
a si vekin, a nungmi tin kim ih an lungawinak hmun a si. Khuai le pelep phun tam pi
pawl cun phulrawn ih pangpar mawi tizu thlum tlaan in, hlim takin an tlang vialvo.
Thingkung le pangpar pawl khal in a rim hmuinak le thawtnak ui lo in thaisun ah
pantu kan nei lo pang ding ti phang in, zing dang hnakih mawi le qha in an par sinsin.
Phul kap ih thingkung par pawl tla cu vate pawl in ruai qhehnak ah an hmangkhawm
ih an pumpuar hnu-ah khal, taan tum lo in cui’ thingkung parah lungawi le sopar in
thlifim dong phah in a kopkop tein an zaihla thawn an au celcel. Khua a siim cun an
ihkhun don tak, an hrangih rizai nuam tak, milai hrangih hnawmhne tom lak ah cun
pomawknak dang khal thiam lo in a daiaw tein an to vialvi.
Tupi sungih thingkung pawl cun mi in in hmu lo pang ding ti phang in sang
pi ih qhan an zuamaw ciamco. A zuang thei pawl vial ih umnak hmun a si cuang lo
ruangah leivak pawl khal nomcen ding hawl in an tawi rero. Ngal rual pawl hrangah
thinghram ei ding a phunphun a um. Sakhi, Zukneng pawl hrangah khal tlimno,
thingrah a phunphun ei ding le tlan ding sih a um fawn. Rannung lak khal ih lungawi
thiamhleicetu, zawng rual pawl cu in-ei ding a tam hlei ah an pepawk vawk ding
hridai tlai hnenhnen an hmuh cun an lungawi in an ku celcel. Buannel ram dai ah cun
leivak si seh, vanzuang si seh, thingkung par tlaan in, mai lunglennak hla si maw,
ngaiawknak hla si maw, lungawinak hla si maw, sa in nuam takin an um cio.
A ram nomdan, mawidan le qhatdan pawl zoh in, Pathian ih Eden dum a
tuahmi thawn a bangaw ti theih a si. Thlan vekih lungto dawlmi khal a um ih hlan ah
cun ‘Teng Lam tei’ nupa thlan’ an ti.
****************************
29
1.2. Khuanutum tlang (Victoria)
Lai ram ih tlaang saang bik Khawnutum (Victoria) timi cu Kawl ram nitlaknak
sak lam ih um, Mindat le Kanpelet ram ah a um ih pi 10400 a saang. Tlang umnak
hmunih um Laimi, Cho pawl in Khawnutum ti in hmin an sak. Mirang cozah in tui’
Mindat le Kanpelet hmun ih Khawnutum a laak hnu, kum 1896 hrawngah tlangzim
tiang an kai. Tlang hmin ah Victoria ti in an sak. Khawnutum cu sullam neizetmi
Cho pawl ih qongkam a si. Qong fangthum komkhawmawmi qong fangkhat ih sullam
dang ciar neimi a si.
(a) “Khaw” ti can cu - Hmun, umnak hmun, suahnak hmun tinak.........
(b) “Nu” ti can cu - qihzahtlak a tum zetmi nu tinak............
(c) “Tung” ti can cu - A saang, tlaang tinak a si.
Curuangah Khawnutum ti can cu “A cak le a tuum zetmi Nui’ tlaang” tinak a
si. Khawnumtum tlaang cu a sannak bik ah tlangzim pahnih a nei.
No. 1. tlangzim ah pura an dawl.
No. 2. tlangzim ah zanthing ih tuahmi thinglamtah an phun na in meisa in a
kang ih hmuh ding a um nawn lo. Tlangzim pahnih karlak cu penghnih tluk a hlataw.
Tlangzim ah hrampi lawng a khoh ruangah phentu zianghman um lo in, lam hlatpi
tiang thlir a theih. Kawl ram ih Pukpa (popa) tlaang khal fiang zetin hmuh a theih.
Nitlaknak lam hun zoh ah cun, India ram, Calcutta ih tlakrawh inn rang pawl khal
hmuh a theih.
Tlangzim hnakih a niamdeuhnak hmun ah sokhlei kung niam tete a kho.
Sohlei a par tikah tlangtluan za tein hrampi khohnak kip cu sohlei par in a khat ih,
tlangbopi cu sen hiamhiam in a lang. Cuih hmun ihsin a niamnak lamah qum a si le,
thingkung tum pi a um. Cuih hmun ah a kauh lam pi pisawmthum tluk, a sau lam
pisawmnga tluk a simi tili a um. Cuih tili cu fuur ih lihong ti finkhawmaw ih a limi a
si. Ramsa pawl in an tlaan theu na in thlatang ah cun ti a khal theh.
Khawnumtum tlaang cu tlaang dang vek si lo in hmunso ti reltlak khal a um
lo. Tlangzim thlen zikah furlong pahnih tluk lawng sohnak ding a um. Cu lo hmuah
cu hmun hrapzal nawn, so vivo a si ih nunau le nauhak khal fehtheivivonak tlaang
nuam pakhat a si. A hlan ah cun Sahrang qihnungza tam pi an um na in, tu ah cun
reltlak an um nawn lo. Cuih hmun um pawl in, Sia zuatnak hmun ah an hmangih an
qhathnempi ngaingai.
**************************
30
2. PILHER LO LE SANMAN LO TUAHDAN
Khuahlan kan pipu pawl cu milu peel (head hunter) le sa peel (animal hunter)
ihsin thlarau peel (soul winner) an rak si. Culai san ah pil her in(shifting cultiration) lo
an rak thlo. Tui san ah khal pil her hi kan thlah thei tuk hrih lo. Cuihtlunah ramur le
sapel khal kan baang thei hrih cuang lo. Cuih nunkhuasaknak ih a suahpimi cu: kan
saram le vanzuang an ci a mit qheh zik; Kan thing le rua a cem; kan leiram a min ih
dawm an kaang. Cule, vanruah le cirhti an kaang qheh. Kan nun a har ih Chinmi,
mifim le milian, miqha kan vai qheh. Himi minung, sumsaw, le dawm luangsuk hi upa
khawruat le mino tla in kan kham a quul. Cumi khamnak pakhat ih a telvemi cu
pilher lo tuah nawn lo in sanman lo tuah ih nunkhuasak thlengawk hi a si.
2.1. Pilher Lo tuah
Pilher lo tuah tikah a tlangpi in Vau thla (February) ihsin Satuah thla (March)
in Loram an vaat. Khua a rung qhaal ih vah laihmi a rung rocar deuh cun Satuah tla
cem lam in Fangno (April) thla ah an ur. Lovah cu an rung kaang ih a kiangkap tla a
kangcih caan a tam. Culailakah sapel pawl le kuthiar pawl in ram toihduh ah ram an
rak urkang qheh. Lo tuahtu pawl ih tumtahmi cu an lo tuahmi rawl suak a qhat tuk
nawn lo ruangih qha sin hawl dingah a si. Kumthum in kumnga hrawngah cu ti ih pil
her vingvo a si. Sapel pawl ih tumtahmi cu ramsa tlannak mal ih sa peel ol seh tinak
ah a si. Qhenkhat qilva, caw le sia vulhtu pawl cun an ramsa ei dingah tlimno cerh
lohli seh ti ah mei an ur.
2.1.1. Pilher lo tuah qhatlonak
Thazang a baang ih nihlawh a heu, ram an kaang ih thingfa le ramsa tam pi an
thi. Kan ram khal a caar ih tu le hmawng, thlua le tlang an ngolh qheh. Cuihsin kan lei
dawn a kaang ih kan ram a siat. Cutikah kan kumvoi a qha nawn lo. Cirhti an kaang
ih vanruah a saang sinsin. Cucun kan harsa ih kan nun a har sinsin. Qha sin hawl ah
pam sin tong ah kan cang.
Nun a hung har ih kan siathat (farah) cun vaih le tlaan kan tum. Mihrek cu
leiba kan nei: kan leiba sam thei lo ruang le harsat ruangah fifir tla kan ngam. Cubetah
kan fa le tla fimthiamnak qha tein kan zirter thei nawn lo. Cuisi cun kuli hlawh in
hmun kipah an tawivak qheh. Kuli hlawh zuam lo mizangzel deuh tla cu an zuva ih zu
le sa ah an hlo qheh. Himi khamnak ah kaukhat ih a telvemi cu pil her lo tuah bansan
ih ‘San man’ lo tuah hram thawh hi a si.
31
2.2. Sanman Lo tuah
San man lo tuah hi tlanghrap hmun sia deuh kha tuamhlawm qhat khal a si ve.
Cucu Mirang qong in ‘Sloping Agricultural Land Technology’ an ti. Tlanghrap kha
‘contour line’ qha teih tuah hnuah, a vaang kha a hmun ram zoh ih donghra lole
donghleinga lai zuah, Cule riin parah dawm kung phunkip ciin hi a si. Cule lo lu
lamah tihthing hrangah ramhual fate tla zuah a theih. Dawm kung ah hin: Japan
zawngqah le zo-eng (Fleminger le Ringsoni) tla a tha zet. Cui dawm kung cu me rawl
ah a qha ih, dawm khal ah a qha. An karlakih thlaici cinmi a hliaplonak dingah niam
tete, donghnih dongthum ih tan ding. Cule a hnge le a hnah kha dawm ah qha teih
reet ding. Dawm kung an no laiah khan a karlakah behrum lole bete ciing seh la
loram a qha thei sinsin.
Cu ti ih tuah kan duh lo le cangdawl lo (terrace) ih tuah a theih. Asinan dawlmi
hi a min thei. Culawngsiloin nihlawh le sumpai a heu deuh. Tuah thei a si ah cun a
qha. Cun, kan loram tla kha Isreal pawl bangin kumsarih maw, kumnga ah maw veikhat
tal thlo lo in cawlta seh la a qha. Cuti ih kumhnih lole kumthum a colhum tikah
leidawm a qha sinsin ih rawl siattu rulcawng le pangang tla an thi. Si (chemical-insecticide)
ih thah an quul nawn lo. Asinain Lo tuah lo ih colh caan ah ei ding khopkham
kan khawlcia a quul. Cumi kan thlun thei lo ding a si le, lo sungah khan thlaici cinmi
thleng hi a qha. Cucu, Mirang qong in ‘Crop Rotation’ an ti. A qhatnak cu thlaici eitu le
siattu pangang an thi thei.
Cun, lo sungah thlaici ciin tikah cokrawi lo tein phunkhat lawng, hmunkhat
ih ciin a qha. Culoasile dawm an cuhaw ih diriam in an qha thei lo. Hi ti ih tlanghrap
lo tuah (Sloping Agricultural Land Technology) kan thlun thei a si le, van ruah a tam;
cirhti a qha; thingkung an hninghno, sava an karh, ram a mawi, ih lorawl neih a tam
thei. Cucun vaih, kuli hlawh le fifir a deem pei ih kan nun a nuam sinsin ding. Cun,
sumsaw tla an hung luangso thei ding.
Kawl rawn um Chinmi hrang belte ah cun, loram sungah eekdawm tam piin
pe thei seh la; cun loram tla kha a mal bik kumkhat te tal cawl lawk seh la; Culole
behrum le bete ciing seh la a qha thei ko ding. Himi thlun thei ah cun Chinmi kan
vaan a saang nawn lo pei ih, luangsuk khal a mal vingvo thei ding.
Tuah ding:
1. Ram mei-ur ih qhatlonak ziang tla so an si?
2. Tlanghrap lo tuah ih qhatnak na theih zat sim aw.
3. Ziangruangah Chinmi kum saupi hrang khua kan ruat thei lo deuh a si pei
*********************
32
3. SERSIAMMI KIANGKAP THU
Milai hi kiangkap bomnak ruangih cahnak, damnak le daihnak a ngahmi kan
si. Kan mit ih hmuhtheinak le thamtheinak hmun ah in rak bawmtu tam pi an um.
Caan tam pi ah kan theihlonak ruangah kan rak siatsuah qheu. An qhatnak le qangkainak
zawnte theihthiam a qha. Culawngah qha tein fingkhawi duhnak thinlung khal kan
nei thei ding. An za tein kan zir cawk lo ding ruangah cumi sungin mal tein kan zoh
dingih a dang pawl cu kanmah le cio in theih le hawlsuak kan tum ding.
3.1. Thingkung
Hram lakah naam thawn kan feh a si le a ding laimi thingkung pawl kan kut
a za ih sah le hau kan hmang. Hi mi hi thingkung ih qhatnak thu kan rak theihmal
ruangah a si. Kanmah in rak bawmtu an rak si. Thingkung in lo theih lo ih kan
hawpmi thli thiang (oxygen) in pe. Sizung ah cun oxygen thun cu paisa tam pi a cem.
Hmansehla thingkung ruangah man lo in kan ngah. A hram in thuk zet ih ummi
tidai a zuuk ih tidai pawl puan te ih kan ngahtheinak a si. Thingkung pawl duh na
men ih hauciamconak in tidai a kaangter. Leitlun ah tidai cuhawk ruangih a thataw
le a sualaw an tam pi. Tidai a har ding hi phan a um zet. Taksa hrangih damcahnak a
simi thingthei rah tam pi a suak. Inn mawi tete le inn sungsang thilri tam pi khal kan
ngah. Curuangah thingkung mah duhduh ih haunak hi mah le mah parih harsatnak
thlenrerotu kan si. A rah lawh na duh le a kung hau a quul lo. Amah siatsuah lo ih
lawh thei a qha. Thingkung phuntu cu mah le mah fingkhawi ih bawmawtu a si. Lei
min khal a kham. Mah duhduh ih siatsuahnak in miphun a siatsuah thei, rampi tiang
a siatter.
3.2. Thlaihnah le Thlairah
Thlaihnah thlairah ei tamtu pawl cu ei tamlotu pawl hnak cun an damtha
cuang. Curuangah cun qhangso ram ah thlairah thlaihnah hi an uar nasa. Damcahnak
asilole natnak khamtu ah hanghnah hangrah tam pi a um. Hlammai, dawnfawh,
thurban, hai, hnuhnun, tanphaza, banhla, bawnthur, laisunhlu, anqam, rangkeneh ti
pawl a um. Minung zo in khal damcak le natnak neilotu si kan duh. Rualpi pawl thei
ih anmah vek si kan duh. Damcak lawng ah rualpi bang theih a si. Damcahnak hrangah
man khungzetzetmi si, sa ti pawl lawnglawng ei a quul lo. Kiang le kap in tam pi na
ngah thei ve.
33
3.3. Qhanlennak Petu Hrekkhat Pawl
Zo khal kan taksa hi kanmah le tawk in qhanlen kan duh cio. Taksa a
qhanlentheinak dingah kiangkap ihsin thil tam pi a um. Nga, arsa, arti, pe phunphun
einak in taksa qhanlennak kan ngah. Kum a tam vekin taksa khal a qhang vivo. Kum
hmuah tam si ih qhang thei lo cu a qha lo. Tlaksamnak pakhatkhat tal a um tinak a si.
Taksa cu nikhat hnu nikhat a qhan vivo vekin thazang cahnak khal a quul.
Taksa tum si, thazang nei lo cu zangfakza a si. Thazang cahnak a um lawng ah rualpi
nuam zetin kan thlun thei ding. Rualpi kan pawl thei lawng ah kan qhangso ding.
Thazang cahnak in bawmtu kan kiangkap ih ummi hrekhat pawl cu vainim, kawlhra,
ba, fu ti pawl an si. Tam pi na ei thei le na cak vivo ding ih na nuam sinsin ding.
Cuihhleiah in rak bawmtu rannung fate tam pi khal an um. Cangcel le rannung
fate pawl hi leidawm tha suaktertu pawl an si. Cu pawl umlonak ram cu ramsia tinak
a si. Curuangah ram meisa kangter a qha lo ti ih mifim pawl ih an aureronak a si. Ram
a kang a si le rannung fate pawl an thi, thli khal a thiang nawn lo. Natnak tampi
ngahnak a si. Kan hrukmi hnipuan hrekkhat tla pangang hnen ihsin kan ngahmi an
si. Kan saireroqheumi vate in qhatnak tam pi in pe. Thlai siatsuahtheitu pangang pawl
an ei. An awmawi in mi lung a nuamter.
Kiang le kap ah minung in bawmtu tam pi an um ti cu a fiang zet. Cutin in
bawmtu pawl hi siatsuah lo in fingkhawi qhat ding hi kan nauhak lai in kan quandingmi
a si. In bawmtu pawl an zawn kan ruat ih kan bawm ve a si le in bawm sin vivo ding.
Saihli keng ih vate sai ding a hawlrerotu cu san manlotu a si. Mifim pawl cun vate sais
awn lo in rawl an pe sawn. Kiang le kap siatsuahtu cu mi-a a si ih a kilkhawi ih qha
tein a zohtheitu cu mifim a si.
Tuah ding:
1. Milai hi zo ih bomnak ruangah nungmi so kan si? Ziang tiin in bawm?
2. Thingkung ih qhatnak pawl reel aw.
3. Thlaihnah thlairah pawl ih qhatnak reel aw.
4. Taksa qhanlennak petheitu hrekkhat pawl cu ziang an si?
**********************
34
4. HIV / AIDS
HIV (Human Immunodeficiency Virus) timi cu natnak hrik phunkhat a si ih
AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome) natnak cangtertu a si. HIV hrik cu
taksa sungih natnak khamtu thisen qumsuktertu le siatsuahtu a si ruangah qihnungza
natnak a si. HIV nat hrik neitu cu AIDS natnak a nei lohli lo. HIV hrik neih hnu-ah
hin cahdam le dam lo parah si maw, asilole si thawi’ tuamhlawmawk thei le thei lo
parah si maw, AIDS natnak cangol le canghar an um.
4.1. HIV hrik sonawkdan
(a) HIV hrik neitu taksa ihsin a suakmi thisen, tihnai, mipa le nunau zahmawh ihsin
a suakmi ti, le pawhte ti, kan taksa sungih a lut a si le HIV hrik ngah theih a si.
(b) HIV hrik neitu thawn nu le pa pawlawknak in a suanaw thei.
(c) HIV hrik a ummi thi thunnak in a suanaw thei.
(d) HIV hrik neitu thawn thisen suaktheimi thilri hmantlangnak in a suanaw thei.
Thimnakah; sidawhnak thim, ha phongnak thilri, sam mehnak namte, hna vihnak,
Tuluk si thim, vun parih zuk suainak thilri pawl hmantlangnak in a suanaw thei.
(d) HIV hrik neitu Nu in a hrinmi fa ah zatek 30% a suan thei. A hrinmi pohpoh a
suan thluh lo. Naute cu a nui’ pawhte ti in zatek 15% a suan thei.
(e) Mi pakhat in HIV hrik a ngah hnu zarh 3 in thla 3 sung hrawng cu a thisen zoh
tikah HIV hrik hmuhtheih caan le hmuh thei lo caan a um. Thlathum tiangih
hmuh theih lo hmanah thlathum hnuah zohsal tengteng ding. Mi hrekkhat cu
thla 6 tiang lai hrik hmuhharsami tla an um.
(f ) HIV hrik nei na cingin AIDS natnak a cang hlanah cun a leng lam zoh ah
miharhdam vek a si ko na in mi a suan thei thotho.
4.2. HIV hrik a suanawktheilonak
(a) Taksa sungin a suakmi mitthli, ciil le thlan pawl khalah HIV hrik a tel ko na in a
ummi a mal tuk ruangah sonawk a har.
(b) Rawl einak pakan le hai, ek-in, telephone, hni le puan, ti kholhtlangnak le tohkham
hmantlangnak in a suanaw thei lo.
(c) Hmunkhat ih totlang, lektlang, hna quantlangnak in a suanaw thei lo.
(d) Cibai buknak, rualpi kuahawk, khuh, hahthiau, biang hnamawknak in a suanaw
thei lo.
(e) Kawngsang, (fikfa) thothe, hrik, hnafa, uihli, tivek pawl le a dang ramsa hnen ihsin
a suanaw thei lo.
35
4.3. HIV hrik kai lo dingih khamnak daan
(a) Minung ih taksa ih suakmi thi le hnai pohpoh na taksa sungah luut lo dingin
ralring aw. Midang thihnai na tham le, Plastic lole rubber kuthruh hmang
tengteng aw.
(b) Nu le pa pawlawknak in a suanaw thei ruangah, cin le daan nei lo, duh tawkin nu
le pa pawlawknak va tuah hlah. Nupi le pasal neihawk ding tikah thisen zohta
veve ding.
(c) Nu le pa pawlawknak ah na theihfianglomi hnenah cun condom hmang aw.
Condom na hman tikah pahnih thuah lo ding. A kuaiduh sawn ruangah qih a
nung sawn a si.
(d) Nupi pasal nei zo na si le, mai nupi le pasal parah rinum le fel tein nung aw.
(e) A quul tuk a si lo ah cun thi va thun hlah. Thi na thun hlanah HIV hrik a um le
um lo zohterta aw.
(f ) A quul tuk lo ah cun si va dawt hlah. Midang thawn si dawhnak thim hmangtlang
hlah. Voikhat hman dingih an tuahmi si dawhnak lawng hmang aw.
(g) Mai innsungsang lawng si dawhnak khal qawmawk a qha lo.
(h) Midang thawn sam mehnak, cehrep, namte, hathuahnak, hmurhmul mehnak,
taksa parih zuk suainak, ha phongnak thilri hmangtlang hlah. Na hmantlang khal
a si le tisa so sungah minutes 20 sung lai suangta aw.
“HIV HRIK NEI LE NEI LO CU THISEN ZOH LAWNGAH THEIHFIANG
A THEIH.”
******************************
36
5. NUNAU LE MIPA DINHMUN LE LAI NUNPHUNG (GENDER)
Leitlun ah kan nu pum sungih kan seem pek tein ‘nu’ lole ‘pa’ ti ah kan taksa a
qhenaw. Cuih a qhenawmi cu ‘sex’ ti ah an ti. Cuih ‘sex’ timi cu ‘nunau’ ‘mipa’, sinak
thilri le a sungih hnaquantu pawl ih danawknak khi a si. Cuih danawknak pawl cu:-
nunau cu thlakhat veikhat daan (thi) a nei, nau a pai, fa a nei, hnawiti a pe , thazang
malmi a si. Mipa cu a aw a thuum, a pawr, a ruangrai a tuum, a sang ih a cak, lazu (awr
bawk) le hmurhmul a nei.
‘Gender’ timi cu ‘Sex’ thawn a bangaw lo. Mipa nunau sinak ruangah a leng
lamih hmuhtheimi hnaquan, covo le dinhmun sinak pawl danawknak, asilole
thleidanawknak pawl cu ‘Gender’ ti ah an ti. Nunau cu innsang hna quantu le lo
thlotu, ro co thei lo, qah benmi a si. Mipa cu sumsaw hawltu, ro cotheitu, qah fanmi a
si.
Hih Gender timi mipa nunau sinak ruangah, mipa le nunau karlakah
thleidanawknak, dinhmun bangaw lo timi ruahnak le zohniamawknak tam pi a um.
Cu bangin kan Lai nunphung ah khal kan pupa pawl ih, nunau an zoh le an hmuhdan,
an ruahnak pawl cu pupa qongthim ah tam pi kan hmu thei. Cuih kan Lai nunphung
ih nunau zohniam le thleidannak, pupa qongthim le daan pawl cu tuih san ah san a
man nawnlomi le Khristian biaknak ah, Jesuh duh zawng tla a si lo na in tuini tuisan
tiang, san kan manter lai ringring. Cuih kan pupa qongthim pakhat cu,‘Nupi thleng
kel, hruangsia thleng kel’, ti a si.
Hmuan kulhnak lole vokinn kulhnak hruang a siat tikah a thar ah thlengsal
qheu vekin mipa hrangah nupi cu ol tein thlengsal theih a si. Kan pupa pawl in nunau
cu thilri vekih thlengtheimi an si, ti ruahnak lungput an neihmi a langtertu
qongqhimnak a si. Mirang pawl cun kan Laimi ruah vek si lo in nupi le pasal hi ka
pumhrek (My better half) ti ah thupi zetah an ret.
Kan pupa qongthim ah Nunau cu innsang hna quantu, tuhmui keng ih lo thlotu,
fa hringtu le mipa diriamtertu lawngah an ruat. Innsungsang, pawlkomnak hmun
(khawtlang nun {society} le Kawhhan tvp.....) ah nunau in thu neihtheinak, qong theinak
khuan an nei lo. An ruahnak pawl tla zalen zetin rel le sim ih qhencattheinak khuan
tla an nei lo. Cumi ruahnak pawl langtertu kan pupa qongthim pawl cu:-
‘Darkhuang cum kel, nupi cum kel’
‘Nunau suaksual le Khenqio sopsolol’
‘Nunau thu le Sepi ki’
‘Arpi khuang in ni a suak dah kel lo’
‘Nunau le Sa hmincia’
37
A tlunih tarlangmi pupa qongqhim hrekkhat pawl lawng si lo in kan Lai daan ah
Gender ruangih mipa nunau thleidanawknak tam pi a um lai.
Lai innsang ah naute thar neih tikah, fapate an nei a si ah cun inntekpa in ‘Pai’
hmin sia sawngtu’ asilole ‘Ci ka nei zo’ ti ah lungawi zet le uaraw zetin an rel qheu ih,
nau hringtu nu tla qha deuhin an tuamhlawm, an zoh. Asinan fanute an nei a si ah cun
‘mi ih ta ding’ kan nei, lole ‘nunaufa si ko ee!’ an ti ih lungawi lemlo vekin an reel ih,
nau hringtu nu tla a kel men, dang cuang lem lo in an zoh qheu. Hrekkhat inntekpa
pawl cu an nupi thawn fapa an nei lo a si le fapa nei thei lo ruangah ti ah, nupi cu an
ma mai ih nupi dang a qhisal. A ngaingai ah cun fapa, fanu nei ding ah nu ih ci in
hriltheinak khuan zianghman a nei lo. ‘Genetic’ timi ‘ci’ thlahdan, ci le kuang
fimthiamnak lam zingzoitu pawl ih an hmuhtonmi ah cun, nunau ci ‘Egg cell’ sungah
‘X’ ‘chromosome’ lawng a um ih, mipa ci ‘Sperm cell’ sungah cun mipa fa suaktertheitu
‘Y’ ‘chromosome’ le ‘nunaufa suaktertheitu ‘X’ ‘chromosome’ pahnih a um. Cuih ci ‘X
chromosome sungah Pa ih ci ‘Y’ chromosome a luut hmaisa a si le fapate a suak ding
ih pa ih ci, nunaufa a sitertu ‘X’ chromosome a luut hmaisa a si ah cun fanute a suak
ding. Nu in nau a keng (fa a pawi) tikah harsatnak a tuar, a neih caan ah tla harsatnak
a tuar. Cuih a tuarmi harsatnak pawl cu mipafa nunaufa sinak ruangah danglamnak
um cuang lo in harsatnak a tuar thotho. Asinan Laimi ‘Pa’ tam pi cun mipafa lole
nunaufa nei ruangih a hringtu nu an zohdan le naute parih an lungawinak cu a bangaw
lo, thleidannak tam pi a um.
Culawngsiloin, kan Lai nunphung, pupa daan ah fanu pawl cu ‘ro’ an co thei lo.
Fapa nei lo in ‘Inntekpa’ a thih pang a si le, a inn le a lo le thilri pawl cu ‘Pa’ ih suahpi
mipa pawl in an laksak, lole anmai’ tawlrelmi thu vekin thlun a quul. A nupi le fanu
pawl cun thu neihtheinak an nei lo ih, anmai’ tidan vekin lungkim a quul. Cuvek pawl
tla tuisan tiang kan Laimi sungah kan hmuhtontheimi a um lai.
Hi ti vekin kan Lai nunphung le pupa daan kan neihmi ‘Gender’ ruangih
namnuai ziang siar lo le thleidannak lungput le ruahnak pawl cu Laimi Khristian kan
si hnuah khal in khuhneh lai thotho. Khristian biaknak ah Thlarau lam ah cun mipa
nunau bangrep an si ih Pathian in amai’ hmuihmel vekin sersiammi veve kan si, thisen
ih leimi veve kan si ih man bangrep kan si, kan bangaw a si. Leitlun lam mithmuh
(Sex) ah cun ziangvekin, zokhal in zuam hman seh la mipa le nunau cu kan bangaw
thei lo. Asinan, ‘Gender’ ruangih namnuai zohniamawknak, thleidanawknak pawl cu
kan lungput ah le kan ruahnak ah remqhatsaltheimi a si. Curuangah leitlun pawlkompi,
UNO khal in 1946 kum ihsin Nunau pawl dinhmun khaisantheinak ding, kum tin,
ruatkhawm tlangnak tuah ding phunphun a qawlrelsak qheu. Nitlaknak ram pawl ah
cun nunau covo an upat deuh thlang. Nunau pawl in tla titheinak thazang suah in an
zuamtlang ruangah an ram a qhangso sinsin.
38
‘Gender’ ruangih thleidanawknak pawl cu innsungsang nun, Kawhhran nun,
khawtlang nun (society) le kan ram, kan miphun qhansonak ding dawnkhamtu a si.
Curuangah thleidannak le zohniam namnuaiduhnak lungput a suaktertheitu kan Lai
nunphung ih pupa qongthim hrekkhat le daan pawl cu kum zabi 21 ih a qhangsotu
Lai mino pawl in tlansan thlang uh si, asilole hngilh thlang uh si. Cu ai-ah, ‘Lai Nu’
pawl in milai sinak covo (human right) a kim in an congahvetheinak ding, lamzin
sawn kha lungrual tein hawltlang sawn hi a cu thlang lo maw? Nu pawl khal in
ruahnak, quandan, khaisanawk tum ve dingah a thupi a si.
Tuah ding:
1. ‘Gender’ le ‘Sex’ a bangaw maw? Nan theihdan in relkhawm hnik uh.
2. Lai nunphung ih Nunau parih thleidannak langtertu pupa qongthim le daan
hrekkhat pawl hi ‘a qha, san a man, qhansonak petu a si’ tiah na ruat maw? Na
ruahnak reel hnik aw?
3. Fapa lole fanu nei dingah Nu ih ci maw? Pa ih ci sawn so qhencatnak a nei?
Ziangruangah a si ti reel hnik aw?
4. Nan kiangkapah Gender ruangih thleidannak nan hmuh le nan theihmi pawl
relkhawm hnik uh?
5. Ziangtivekin ‘Gender’ ruangih thleidanawknak lungput pawl a hlo vivo thei ding
ti na zum? Na ruahnak sim hnik aw?
**********************
39
6. TUALSUAK DAWM TUAHDAN
6.1. IMO (Indigenious Micro-Organism) thu
IMO timi cu leiram thatertu pangang an si. Dawm tuahnak ding thilnu phunkhat a si.
Leilung a thuh lam letmah paruk hrawngah a ummi an si. Ram lak meisa kan ur tikah cuih IMO
pawl kan urthat thluh ih leiram an ngal, an siat vivo. IMO timi cu mei kangdahlemlonak ruaphur
hnuai, thing hnuai hnahrawm sahnak, le thingrop pawl ah an tam cuang. Hnahrawm lak le thingrop
lakah na hawl a si le a raang tete na hmu ding. Zan ah cun meivam bangin vam hiamhiam in hmuh
a theih. Cumi cu Lai tong in “mawvang” kan ti. IMO cu mah te in khal tuah le hawl a theih. A
tuahdan le hawldan hi a tlangpi thu in phunli a um. Tui’ tum ih kan nganmi hi IMO III tuahdan
a si. Tualsuak dawm a phunphun tuahnak dingah hi thilnu rawi tengteng a quul.
6.1.1 A qulmi thil pawl
(a) Leilung qhami pungkhat (mei kangdahlonak thingkung hnuai ta a qha),
(b) Vaivut (phuai) pungkhat, le
(c) Thanthling sen ti cuaikhat tla an si.
6.1.2 A tuahdan
Leilung qha na lakmi, vaivut, le thanthling sen ti pawl kha na cokrawi hnu-ah hlom theih
ding fang, ciar tuk lo in ti na rawi pei. Na man ciamciam hnu-ah thinghnah lole sairang dip na
khuh pei ih daihnem ah qha tein na ret ding. Ruah le ni na hmuter lo pei (Deuthlam suansak a qha).
Cutiin zanthum rei na ret hnu-ah cun mawr a kai dingih a sa fawn ding. Cu cun dawm tuahnak
dingih thilnu ah na hmang thei thlang ding.
6.2. Bokashi timi Japan dawm tuahdan
6.2.1. A qulmi thil pawl
(a) Ar-ek lole ek pohpoh dipsarih,
(b) Vaivut (phuai) dipkhat,
(c) Fang hawng urmi vutzam dipkhat,
(d) IMO khuat 10 hnakih tam (a tam lam poh cu a tha)
(e) Saruh rawhmi dipte in phommi khuatkhat,
(f ) Tidai a quldan ih zirin hman dingmi, le
(g) Leilung thami dipthum tla an si.
6.2.2 A tuahdan
Atlunih a qulmi thilri na khawlmi pawl kha qha tein na rawicok hnu-ah IMO kha thilnu
phulh in na phulh ding. Cun, hlom theih fangfang dingin ti na rawi ding. Cu hnu-ah sairang dip
in na khuh pei ih ni le ruah hmu lo dingin daihnem ( lole deuthlam suanmi)ah qha tein na ret ding.
Nikhat le zankhat hnuah a sung puur aw la na kut reipi re thei lo ding tiang in a sa ding. Cu hnuah
nikhat vei khat na let ringring dingih ni 14 a kim tikah na hmang thei thlang ding.
40
6.2.3. A hmandan
Na cinmi fangcang thlakhat a kim tikah Bokashi dawm malte in na pe ding.
Fangcang an qhat le qhat lo parah zoh in a qul a si le fang an vuih hlan-ah veikhat pek
a theih. Hanghnah hangrah hrangah cun na cin hlan-ah na cinnak ding leiram ah
malte burhcia aw. Cule an par deuh hlan-ah a qul le veikhat pesal leh aw. Hi dawm
phun hi hanghnah hangrah hrangih a qhat vekin leilung khal leiram qha ah a cangter.
******************************
7. HARHDAMNAK
7.1. Malaria
Malaria natnak cu a hlumnak ram pawl ih a ummi nat phunkhat a si. Mikeu
(Kawngsang) keunak ruangah himi nat a karh ciamco. Malaria natnak ruangah leitlun
ah kum tin minung million 300 ihsin 500 tiang an thi ringring. Malaria natnak hi
Mikeu ih keu hnu ni 6-8 hnulam asilole thla tampi a rei hnu-ah a suak qheu. Natnak
umdan pawl cu taksa, khur, luaksuak, taksa na (kham) timi pawl an si. A nathrik
ruangah thin le la a thling thei, thluak thahri femte pawl tla an pit thei ih thihnak
tiang mi a thlen thei. Malaria natnak ruangih a thimi pawl sungah nauhak le naupai
pawl an tam bik qheu.
Malaria natnak hi tuan tein thei dingah thisen zohter lohli a quul ih zamrang
tein tuamhlawm lohli a quul. Malaria natnak hrangah si tam pi a um ih a hmandan a
bangaw lo. Si ei tikah Sibawi pawl ih ei ding an ti zat kha kim tein ei tengteng ding.
Malaria natnak a neileuhleuhtu pawl cu an taksa ihsin tuartheinak a tam vivo.
Malaria nat khamnak a phunphun a um. Cu pawl cu Mikeu ihn keu lo dingin
sinfen baan sau le bawngbi sau hruk, Mikeu khamnak si hman, si thawn ciahmi thopuan
sungih ih ti pawl an si. Mikeu karh lo dingin khaw sungah Mikeu thahnak si kahmi
DDT tla an hmang qheu. Malaria nat khamnak si hi hmankel hman ringring ah cun
Mikeu pawl in an tuar thei vivo thlang ruangah a phunphun thleng ih hman a quul.
7.2. TB (Tuberculosis)
TB nat cu a si kim tein ei ih thin sau zetih tuamhlawm a si ah cun a damtheimi
nat a si. TB nat nei ding a zumawtu cu khaak qha tein a zohter hnu-ah TB nat hrik a
nei ngaingai a si le Sibawi pawl ih pekdan vekin si kim tein eiqheh ding a si. TB si kim
tein a eilotu cu si ih neh nawn lo le a damtheinawnlomi TB a cang ding a si.
41
TB nat khamnak hrangah hmaisa bik ah nauhak lai ihsin nat kham si dawh ding. TB
mina pawl ih khaak le an hmanmi thilri, sinfen le an umnak khaan pawl kha ralring
zetin thianfainak tuahsak ding. TB mina pawl kiangah nauhak hruai lo ding. TB si
kha a quul lo piin ei lo ding. A qulngaingaimi pawl lawng in ei ding a si. TB natnak
thu tam piin mipi pawl hnenah sim ding a si.
7.3. Thinthling
Thinthling nat suaktertu bik cu Hepatitis Virus (HV) timi nathrik phun an
si. Hi mi nathrik hi phun (6) in an qhen. Cui pawl tla cu;
(a) Hepatitis A virus (HAV)
(b) Hepatitis B virus (HBV)
(c) Hepatitis C virus (HCV)
(d) Hepatitis D virus (HDV)
(e) Hepatitis E virus (HEV)
(f ) Hepatitis G virus (HGV) timi pawl an si.
Thinthling nat neitu pawl cu an tak malte a sa, an lu tla malte a na, an khur
thei, an tha a ze, an taksa a qhop, an rawl eika a thaw lo, an luak a suak qheu, an zun a
dum deuh ih an taksa a ai-re thei a si. A tlun lamih nat pawl suak lo in khal thin a
siatsuah thei thotho. Nathrik a luh hnu caan rei pi tiang a natnak suak lohli lo in a
thupaw ringring thei fawn. Kan ram sungih a tambikmi thinthling nat cu Hepatitis
B virus le Hepatitis C ruangih a cangmi thinthling nat hi a si.
7.4. Hepatitis B
Hepatitis B nathrik cu kan ei-in le thisen ihsin kan suanaw tam bik. A rei
tikah cun thin car le thin cancer natnak a ra cang thei. Thin car le thin cancer natnak
ih a can hnu-ah cun a damsal thei nawn lo. Kan umnak ASEAN ram pawl ah Hepatitis
B nat ruangah kum tin minung thawngzahnih an thi ringring a si.
Nat khamawkdan qha bik cu Hepatitis B nat kham si tlamtling tein dawt ding.
Thisen thun qulnak a um a si le HBV nathrik ummi thisen thun pang lo ding. A
thiangfaizetmi si dawhnak qhim hman ding, hmai hnulnak puan, le ha qhuahnak vek
pawl kha nat neitu pawl thawn caan rei pi hmantlang lo ding.
*********************
42
8. TIRAWL TUAH QHATDAN
Kan Chinmi pawl ih ti le rawl tla hi; thazang cahnak, taksa qhatnak, le
harhdamnak hrang qha tam pi an um. A tuahdan le a eidan thiam kan sam. Cun,
veikhat ih tam tuk ei hnakin, a tawkfang teih ei hi pumpi hrangah khal a qha.
8.1. Tha umnak ti le rawl
Fangcang buh, laifang buh, fangtlor buh, sangvut, vainim. kawlhra le aalu tla
an si. Taksa qhatnak le qhanlennak: Sasen, arsa, ngasa, cawhnawi, mehnawi, behrum,
bete, be tintian, busul, arti, rampai ti tla an si.
8.2. Harhdamnak pawl
Hnahhring, hangrah, hnuhnun, banhlaa tla an si. Aihre Rong a neimi mungla
sen hi thitha a cakter, mai le hnuhnun in ‘thin’ a cahter. Kawlhang, sunhlu, thurthei,
hai le thurban, lingmaw le dawhhlei tla hi tha an um hleiah damnak an si. Hanghnah
hangrah ei tam hi sunglam khal a qha. Sungpih a mal. Buh le sa lawng ei hi sung a fek
ih damlonak sawn a siCuihrangah ti le rawl tla hi a khiing rual teih ei a qha. Phunkhat
lawng tam pi ei hi a qha lo. Cun, kan ei-inmi a suak tam deuh a si le tirawl qha an si lo
tinak a si. Kan pum a song ih thlisia (voih-a thu) a tam khal le thitha ah an feh lo tinak
a si.
Tui qumah cun vainim tuah le eidan kan ruattlang pei. Kan Chin ram ah vainim
ci tam pi a um. Lothlawh lam ih quanvo nei pawl in nimtlor le QPM timi ‘Quality
Protein Maize’ tla in laksak. Cun, nim-aire tla an si. A hawng khawh in ei qheu seh la,
kawlfang hnakin a qha sawn. A rawh, a kan le a hawng thawi’ ei a si le pumpi a pa qheh
ih pumpi hma tla neih a olte.
8.3. Denvar-Qhiahvar
A hawng khawh ih tisop ih ei hi a qha zet. Asinain caan a la deuh. Denvaratkhat
in hi cawhnawi hnakin a qha sawn. Arsa, voksa tit le cawsaruh thawi’ ei thei tla
ah cun a qha sinsin. Hanghnah tin le, pe le be tla thawi’ suan khal a qha thotho. Cun,
Rev. Thang Tin Sum ih in zirhmi vutzam thawi’ a hawngkhoh ih ei tla hi a qha. Atu
khal ah kan hmang rero lai. Cini thawi’ uam ih ei tla hi a qha sinsin.
43
8.4. Vainim note tuahdan
Qhenkhat in vainim note kha a paw thawi’ tar dingin, tisa so sungah minit
pathum lole panga lai an ciah hnu-ah an phocar, lole an taar. Mihrek cun an nuai qheh
hnu-ah hmin deuh lo in an suang ih an phoqang. Qhenkhat cun peibung lole uukang
in a kang ih a phoqang. Cule an duh caan ah a hawng kok ko an deeng ih an eisal. A
thaw ih tha khal a um. Sa, pe, be, busul le raqhe thawi’ suan tla khal a qha.
8.5. Vainim pum ei
Anote a pum ih ei khal hi a qha. Na in a rawh ih ei hi cu cip te ih qhialta lo le
a qha lo. Nuaithlong hnu-ih suan, lole a pawkeng ih ei hi a qha ve.
8.6. Vainim sang
Vainim kha a hawng tel lo in dipvut ko deen hnu-ah sang bang ih ei a theih.
Duh le cini le thanthling rawi ih tuah khal a ngah thotho.
8.7. Vainim kan
Vainim kan hi amah lawng kang in ei lo seh la a qha. Cuhnakin denvut hnu-ah
banhla lole thanthling (qhangiah) thawi’ rawi ih ei hi a qha sawn. Ziangahtile kanmi
a hawng hi pumpi in a rial thei lo ih damlonak a si.
8.8. Vainim cindan
Chin daan ih ciin hi a qha tawk lo. Ram cangkang ah cun khapkhat hlat in, a
tlartlar in an ciing. Tlarkhat le tlarkhat dawngthum an hlaat aw. A cang thei a si le
ahnah dai-aw lo ih ciin a qha. Cun, an lak thloh khal a ol ih a suak khal a qha. Cule
vainim lakah thil dang cing lo seh la a qha sinsin. Sim ram ah hin qoruah hmuak in
Satuah (March) le Fangno (April) thla thok hrawngah an ciing qheu. Qoruah a sur lo
le an nonsal. Tidai peek thei ah cun a qha thotho. Zolam ah cun Satuah (March) thla
in ciin an thok qheu. Ram cangkang bangin ciing seh la, cule vainim laak qheh tikah
a ko (kung) tla kha dawm hrangah qha tein ret seh la hmai kum hrangah a qha sinsinKan
in le ei, kan thlaici cindan thleng thei hi nunsaunak le cangkannak lamzin pakhat asi
ve. Ram dang vaih hnakin mai’ ramte tuahqhat le mai neihciami eithiam, zirso hi ram
duh fa-nau ziaza qha a si sawn.
Tuah ding:
01. Vainim rawh le kan ei a qha maw?
02. Vainim ei hi ningzah ding a si maw?
03. Vainim a hawng thawi ei a qhatnak sim hnik aw.
*************************
44
9 . MIKHUAL, SUAMHMANG LE RAAL TUM BIK CAWM PUTARPA
Khuahlan laiah Siangpahrang pakhat a rak um. Aram sungih nunkhuasak le
khurkhua theih a duh. Cule nikhat cu ram haal dingin senpi vantlang bangin, lamcaw
a fuun ih a pok. Khua tam nawn a palqheh hnu-ah, a baang thlang ih khua pakhat ah
a cambang. Khuataw lamih pitar le putar tei’ inn ah a vung riak. Pitar cu kum 70 lai
a si ih putar cu kum 80 lenglo a si. Umpi an nei nawn lo. An fale pawl inntlei an suak
qheh zo. Cutikah putar pa cu a ti thei tawk te in hna a quan hniaphno ih pitar nu’n
tirawl a zalhsak qheu. Kuak fawp lo, zu in lo, mi qangqha a si ruangah a harhdam zet.
Fanau nei lo le umpi nei lo ih an hnaquan cu mikhual pa’n a hmuh tikah lamhar zet
le thinpem zetin a um. Putar pa le qong mal, pitar le tlok tam; an remcang ko pam.
Ninga lai a caam hnu-ah tlun a cu thlang ih zankhat cu mikhual pa cun, putar pa kha
zanvar thu a sut. An thusuhawkmi cu hi ti in a si.
Mikhualpa cun, “Ka pa! Na kum le a tam; rei pi nung ding le na si fawn lo.
Nanmah nupa te lawng nan si fawn; Ziangahso hi tluk lawmman ih hna na quan?” ti
ah a suut. Putar pa in, “Ka fa! Mikhual, suamhmang le ral cawmnak ah pan teh
maw!” ti in a letsal. Mikhual pa cu a mang a bang tuk ih putar pa cu a mit qhep lo in
a zoh keukeu. Cule a um thei nawn lo ih, “Ka pa! Hiti rori ih surhan kian lo le niling
sensa lakah mikhual, suamhmang le ral cawm ding ih hna ka quan, na timi cu fiang
tein i sim law!” ti ah a ti.
Cule putar pa cun, “Ka fa! Mikhual ka timi cu ka fa le panga an si, fapa pahnih
le fanu pathum ka nei, tu le fa tla hleinga ka nei zo, kumhleiriat, kumkul lenglo ciar
ka rak cawm hngai. Asinain atu tiang i cawmtu an um lo. An pipu le an nirang, le an
sungkhat cawm ah an hlawh a pelh. Ka van a sia aw! Cun, an neih lo caan ah in ra diil;
an fa le thawn an ra ei qheu. Cu lawng si hrih hlah; an duhmi an labet lai. Samsal ti
khal um dah hlah, Nu le pa ti pan cu kan rak peek ko. Fa le hrangah sian lo kan nei lo.
An duhmi an ngah le an ei biangbiang cun mai’ inn ciar le khua ciar ah an tlungsal.
Cuihrangah mikhual ka tihngainak a si”, ti in thinsau tein a letsal. Mikhualpa cun,
“Ka lung a awi tuk! Asile suamhmang na ti mi teh!” ti in a sut. Putarpa cun,
‘Suamhmang ka timi cu, mai’ quan le bom ti le um lo; Ti le rawl te hman misondahlotu,
lal le khuabawi pawl; duh tik caan ih siah ra khongtu, ngunkhuai ra hlam qheu ih,
‘Kan nei hrih lo” ti pang hman ih, a hro ih mihro; a dehthat mizal pawl kha lo ziang!’
ti in a let. Mikhualpa cu phuhrungaw nawn le mithmai sia nawn in a um. Cule a
mithmai a hun remsal ih, “Asile ral na timi teh?” ti in a sut lala. Putarpa cun, “Ral ka
timi cu ka nupi hi lo ziang maw! Nupi le pasal hi rual qha bik, nu le pa, qa le farnu
bangtuk kan si caan a um ko. Si ding hrimhrim khal kan si. Asinain duhhamnak le
zutvatnak kan neih ziozi pang ah cun ral tum bik ah kan cang thei.
45
Miphun, mimawhthluk le tlohciar kan hmang qheu sapbai lai. Thinhar caan ah hnemtu
qha bik kan si na in, aisuah caan ah raal siava kan si cio ko. Cuihrangah raal ka tinak
a si. Cubetbetah nu le in mi ih thil an daw ih, hni le puan tla an duh cun, sunsun
zanzan in mi an ngeen. Tuahsak thei lo le, zalhsak theilo le mi an hro. An ngoltau.
Hnaquan bang caan le dam lo caan ah cun, simrel ding ziang um maw, Tawhawk a si
ko. Cu khal cu pianphung a si ko.” ti in sau nawnin a let.
Mikhualpa cun, “Ka pu ka lung a awi tuk. Kei hi nan Siangphahrang ka si. Na
thu simmi hi ka tlangsuak upa, mifim pawl ka polh ding. Zo khal sim hrimhrim hlah.
Na sim le ka lo that ding. Cun, atu hi nan cawmawknak ah sui tangka thawngkhat ka
lo qhen. Rei pi a lo daih ding”, a ti ih zaan qhim ah an thuruah an baang. Athaizing
khuavang hlanah mikhualpa cu a rak tlung hlo. An nu cun, “Mikhual hlolak. Lungawi
thusim te hman thiam lo”, ti in tlok phah in meisa a muah rero. Putarpa cu siim deuh
ih a ih ruangah tho thei lo in a zau ruahri men. An nu a tlok tam tuk ih a celh nawn
lo. Cunah bang thlang seh a ti ih, sui tangka pakhat a peek, “Heh! Na duhduh va lei
law!” a ti. An nu cu lungawi le aipuang in a zuanghlo.
Siangphahrangpai’ tlangsuak pawl cu, cu laifangah cun thusuhmi let thei dingin
an zuam ciamco. An theih le rank kai ding le laksawng ngah ding an si. An lak ih mi
tawkhrok bik cu “Kan Siangphahrang mualmi in a mahte ziang thei ta hlah’. Mi ih
simmi a si ko ding”, a ti ih khua tin ah a vaak. Netabikah cun a va theingah ih pitar
kha sui tangka thawnghnih ka lo pe ding a va ti. Cucun pitar cun, an pai nunnak
ziang siar lo in a rak simqheh.
Reiloteah ralkap an ra ih putarpa cu Siangphahrangpai’ hmai-ah an suahpi.
Siangphahrangpa cun, “Putarpa, ziangah na sim? Thih na qih lo maw?” a ti. Putarpa
cun, “Bawipa! ka lo sim zo ko. Kan nu in sunsun zanzan ih i suh ruangah ka celh lo ih
ka sim. “Mi dang sim hlah,’ ka ti na in a duhhamnak in a neh ih, sui thawnghnih duh
ah a sim a si ko. Na duh le i that si pei cu. Hi loziang raal tum bik cawm ka si, ka lo
ti kha”, ti in a let. Siangphahrangpa cu, “Ha ha! Ka pu! Mifim tak na si. Nupi hi raal,
pasal khal raal kan si thei na timi ka zum lo ih keimai fialmi a si. Na tawk! Ka lo that
lo ding. Na nunsung nan nu thawn keimah ka lo cawm ding”, a ti. Cucun putarpa cu
a thawpi a suah hlumhlo ih, “Bawipa! Ka lung a awi, na nun sau hram seh! a ti ih,
upatnak a hun pek.
Tuah ding:
01. Nupi le pasal hi ziang ti in kan zohtonaw ding?
02. Fanau pawl ih quanvo hi ziang a si?
03. ‘Mipa lungruh nunau thuduh’ timi hi a dik qheh maw? Na ruahdan sim ve aw.
*********************
46
10. INFORMATION TECHNOLOGY (IT) THU
IT timi cu computer hmang ih thuthanawknak, thuhla zingzawinak, a qulmi
thil le thu remkhawmnak, qhansoternak, tumtahmi qha te nei ih quanpehnak, le felfai
zetih khawkhan lairelnak a si ti ah Information Technology Association of America
(ITAA) in simfiangnak a tuah. IT thawn a pehkaiawmi hnaquan thupi bik pawl cu
electric tha thawn a nung ih a cangvaimi computer hmandan, computer sungih retmi
program pawl thlengton, khum le reet, kilhim, a sung ummi thu pawl felfai zetih
hoiherton le zohqhat, le simthan le theihter qulmi thu pawl kha qha teih tawlrel ti
pawl tla an si.
A ngaingai ah cun IT in ram kau pi a huap. IT timi ih hnaquan cun thuhla
tam pi, kiil ih kip in a sihpehtonawmi thuhla pawl khum le retkhawm ih remcang
zetih remkhawm, cule thuhla kimcang zetih lakkhawmmi le khawlkhawmmi pawl
thanawknak ti pawl a huap fawn. Cui tlunah, computer sungih cet thilri (hardware)
tuahqhat, pehtlaihawknak qha tein sihpehtonawknak, thuhla le program
khawlkhawmmi pawl remcang zetih remkhawm, le computer hnaquannak zate parih
qha zetih khuakhan lairel hna pawl a huaptel thluh.
IT timi thu ah computer le thuhla thanawknak le pehhlaihawknak thu lam ih
tidan thiamnak (technologies) pawl komaw in a suakmi qongfang le hmin a si. Cucu
Mirang qong in “Information Technology” or “infotech” ti ah an ti. IT thu thawn
pehparaw in kum 1981 November thla ah Michigan ih ummi Jim Domsic cun san
thar kawhdan a suahpi ih IT hnaquannak ih qulsammi thuhla hawl tahrat ih
lakkhawmmi le retkhumkhawmmi pawl a remcang thei tawkih remqhat le tawlrel
(data processing ) hnaquan a si ti ah a ti.
Tuah ding:
1. IT timi ih sullam ziang a si?
2. Jim Domsic in IT hnaquannak hi ziang hnaquan tiin a ko?
3. IT hnaquannak na theih zat in sim aw.
*********************