Ziangruangah America hi a thangso?
May 2007
America ram ziangruangah a thangso timi hmuhdang le thlirdan kiltin ihsin khaikhawm hnik uhsi.
#1. Khristian Mission perspective: Khristtian pawl hmuhdan
Leitlun thuanthu kan zoh asile leitlun rampi pawl hi Pathian ramkauhnak ding hrangah Pathian in tumtah nei in a rak thansoh ter mi an si. Greek Empire cah lai ah Greek pawl an rak fim tikah an fimnak thiamnak hmangin leitlun milai (civilization) pawl kekar hlapi an rak karpi. An tong cu Bible ngannak tiangah rak hman asi ih leitlunah milai fimnak, khawruah thiamnak thawn milai thinlung cu an rak timtuah. Greek Empire hnu ah Roman Empire kha a rak cak ciamco. Roman Emperor, siangpahrang Constantine cun AD 333 hrawngah a ramsung mi hmuahhmuah cu Khristian ah a can ter. Cui hnu ah Roman Empire a cau ih European ram misa, Vikings pawl an rak cak ciamco. Viking pawl cun Roman ramsung misa khristian zumtu mi tampi pawl kha salah an kaih ih an ramah an hruai tlung. Cutikah Khristian sakhua nak cu European ram tiang a karhzai vivo. European Empire pawl a rak cak vivo ih leitlun tipikaan in milai uk awknak le pursum leilawnnak ah an rak vak vivo. Cutikah Khristian biaknak khal leitlin pumah a rak karh vivo. European sumdawng pawl thawn khristian Missionary pawl khalin leitlun hmunkipah thuthangtha an rak phur thei ve. British Empire, nitla dah lo lalram cun leitlun hmun tintian ah khristian biaknak a rak karhzai ter. Cozah in Khristian sakhuanak a rak karhter ti si loin cozah lam in leitlun ramtin an rak uk tikah missionary pawl khal awlten sumdawng le cozah hnatuan tu pawl thawn an feh tlang thei, cutin thuthangtha karhzai ter a rak si. British Empire a rak cak tuk tikah leitlun tong (world language) tiang a rak suak thei ih Pathian hmanrua thazet pehtlaih awknak leitlun pumhuap in rak neih asi. Mirang tongin Bible leh vivo asi ih leitlun tong dangdang tiang in Bible cu rak leh asi. Asinan a tu ahcun British lalram san a cemzo. Tu ahcun British ram ah cawlhni tin Biak Inn ah a khawm aw theu tu hi an ram mipi zate lakah 30% (za ah sawmthum) hrawng lawng an si an ti. (Statistics?). Leitlun ralpi voihnih nak cem hnu ah an ukram pawl cu zalennak an lak vivo vekin
sakhuanak lam khalah an tlaniam vivo. Missionary an thlah mi khal an mal deuhdeuh. Cutin leitlun ramkip ah thuthangtha karhzai nak ding hrangah Pathian in a hmanmi rampi cu dung a tawlh ih hmanruatha asinak a tumsuk vivo.
Culai lakah Europe ram ihsin a rak tlansuak mi, zumnak ruangah harsatnak rak tong tu pawl, European misa pawl cun America ah ram an rak din ih an ram dindan danhrampi (constitution) khal Pathian thu thawn rem aw cetci in rak tuah asi. America ram dindan danhrampi thu hmairuai ah “Mi zokhal rualran ten sersiam an si” ( All men are created equal) tiah an ngan, “milai cu sersiam mi kan si” tiah an pom ih “ mi zokhal rualran ten sersiammi” kan sinak an phuang suak fawn. An tangka par khalah “Pathian kan rinsan” (In God We Trust) ti rori in an rak ngan. Cutin America pawl hin an ram uk awknak le kaihhruai awknak cu khristian thuken par ah hngat aw in ram an din, an hruai hlei ah, leitlun khawmual kiltin ah missionary an tlah ih Bible cu leitlun tong citintian in letsuak thei dingin an rak bawm. Zumnak lam casuah mi a phunphun an rak suah ih leitlun hmuntin ah US $ sum ti cawk lo sengin Pathian ram karhzainak ding hrangah Pathian in a hmang hai. Asinan America hi a than a tawp zo tiah mi tampi in an sim ih an ramsung ah sual citintian, Sodom le Gomorrah ah a rak um dah lo mi sualnak tiang hman a um zo ruangah an ram cu nuam tete dung a tawlh hrethro zo asi tiah mi tampi in an sim. Asinan tuisun nitiang America in leitlun hmuntin ah Pathian ram kauhnak ding hrangah sumpai an thawhsuak mi le hna an tuan mi hi leitlun ramdang thawn tahthrim asile a namen lo asi. A tawizawngin sim asile leitlun kiltinah Pathian thuthangtha karhzai ter nak ding hmanrua ah America cu Pathian in a thlawsuah asi ti ah Khristian mission hmuhdan cun sim asi.
Asile, America a tumsuk asile zo in a ai a awh ding, China, India, lole ramtin kawm, lole Khrih a rasal lohli ding maw? Leitlun uk awknak lam zoh ahcun mi tampi in European Union, China, India pawl hi US vaw thla tu dingah an thangso rero lai asi tiah an sim. Hi thu cu tampi sim loin cawlhsan ta hrih sehla.
# Political view:
Policy: American political system hi Adam Smith in a rak simmi vek “Milai pakhat cu amai duhnak vekin zalen zetin hna a tuan tikah a tambik a tuansuak thei asi” timi ah hngat aw mi Economic policy le Pathian thu ah a hngat aw mi “milai bangrannak hnuaiah mipi uknak,” “Democrcy” uknak ah a hngat aw mi rualrannak le zalennak thuhram ah hngat aw aw in an rak din tikah an thangso cak. Democracy uknak cu a famkim cu asilo nan milai thuanthu ah a tha bik, le a thangso bik uknak kan neih mi ah a cang. Mi zocio khalin an zuam le taimak zatin tuan theinak zalennak an neih tikah ram a thangso cak.
# Social perspective:
Mithar pawl dinmi: USA cu European ram ihsin a vai mi mivai pawl dinmi ram asi tikah thazang thar, thinlungthar thawn thuanthu thar an rak din tikah hna an tuan, an zuam, an tairial. Tutiangah USA hi ram thangso pawl lakah hnatuan bik an si ti asi. (US ah fulltime hnatuan hi 40 hours/week, zarhkhat ah nazhi 40 asi ih mi tamsawn in second job, hna pahnih lole zarhkhat ah 40 hours hnakih tam hna an tuan theh.). Cun mivai um khawmnak asi tikah leitlun hmun tin ihsin mihleifuan, fimfilawr, mifim thatha tawn khawm awknak asi ih fimnak lamah an tlancak tuk. Jews mifim tampi umnak ram khal asi. European ram ihsin America ramah rak vai hmaisa tu pawl hi European ram ah biaknak, zumnak ruangah hremnak tiang an rak tong. Cutikah America ram hi Pathian in an hrangah a ruatsak mi, Israel pawlin Canaan ram an pan vekin, an rak ruat mi asi. Cutikah America ram rak thleng hmaisa tu pawl hi zumnak le thinlung lamah an cak ih tairialnak thinlung an rak nei. An thlen pekah harsatnak maktara an rak tongih mi tampi an thi nan an zumnak le thlacamnak cu Pathian in a sang hai ih lennak khal a pek hai asi. Cun ramthar an rak din thawk tikah khuahlan nunphung tha lo (social cultural evils), Europe ramah an um laiih thinlungput sia pawl tla an tanta theh ih ramthar ah thinlungput thar thawn lungrual zetin khua an rak sa ih hma an rak la. Cutin senpi vangtlang thangsohnak lamzin thazet an rak sial.
# Thlawmngainak: American society hi a lenglam ihsin a zoh tu pawl cun Poitics le economic system that ruang lawngah a thangso tiah a ruat tu tla an um men thei. American pawl in thawh hlawm, laksawng, senpi vangtlang hrang, mipi hrangah sumpai an thawh mi, volunteer hna an tuanmi, tlawmngainak in an tuan mi ruangah an society hi thaten an tungdingih an dinsuah theinak ti ah kan sim asile a dikzet ding. American pawl in, tangka lawng siloin, thazang, an khawsung thansohnak, mi harsa bawmnak hrangih hna an rak tuan mi, Volunteers hours le sumpai an thawh suah mi pawl zoh asile mangbangza ngaingai asi. Cucun an society hi a sawhhnget in a kilhim, a hrisel ter in a thangso ter asi. Cun hnatuan lawng asilo, ram hruaitu pawlin sualnak lamzin, diklo le dinglo zetin ram mipi bungrua (public resource) an hman pang tik khalah mipi lak ihsin thih ngam in a dingngam, a do ngamtu an rak um ringring. Zalennak an neih tikah senpi vangtlang le miphun rampi hrangah ziang a tha, ziang a tha lo, ziangvek ram hruaitu in mipi a siatsuah in a titha ti ah zalenzetin an rak ausuahpi ngam. (Laimi pawl tla cu kan pu/hruaitu pawl cun mipi thihnak lamzin ah hruai/fehpi cuahco khal sehla zohman cipcap, ka aang ngam an um lo ti nan umnak kawhhran, veng, khua, cozah cio ah nan hmu theu ding. Cucu siatralnak hram, thansohnak daltu asi.)
Ziangtluk in America mipi pawlin an ram le miphun, mai khua le umnak cio ah senpi vangtlang, hmasawnnak hrangah an pek ti hliakhlai le theihbet duh um asile himi cahram, USA Misa pawl Pek awknak :
http://www.hremang.com/Home/global-issues/american-misa-pawl-peknak
siar awla tampi a lo bawm ding.
# Fimnak: Cun biaknak lam rak hruaitu pawl in ca an rak zirh ih University tumpipi an rak din hmaisa. Cutikah fimnak citiantian ah hmaihruai tu an rak si riangri. A tu ih America ramih Univeristy tumpipi pawl khi khristian pawlin an rak dinmi an si, biaknak lam zirh awknak a rak si nan santhar ah secular tlawngah an rung canglanta.
# Leitlun buainak thuanthu-Ralpi voihnihnak ihsin hlawkmi: Leitlun ralpi voihnihnak a rak suak tikah USA hi khalai ih rampi lakah a him umsun a rak si. Pearl Harbor Japan pawlin an rak kapsak mi cu kha lai ih European ram le Japan pawl tuar mi thawn tahthim asile rel tlak asilo. Leitlun ralpi voikhatnakah 37 million lenglo, le, leitlun ralpi voihnih nakah milai 50 million ihsin 70 million lenglo an thi, a hrekin 78 million lenglo an ti. Culai ah leitlun ralpi voihnih nakah American mi cu Pearl Harbour Japan pawlin an kap tikah American milai 3000 (thawngthum) lenglo an thi, ti asi. Leitlun ralpi a voihnih nak ah Germany, French, British, Spain, Russia, Japan pawl kha sumpai, milai nunak, ralthuam maktara, ti cawk lo, cemin an rak kap awk rero laiah USA cun cu pawl ram hnenah a ralthuam ti cawk lo a rak zuar ih leitlun ralpi voihnihnak a tawp tikah US cu leitun milian bik ah a cang ih European ram pawlin leiba ti cawk lo USA hnenah an rak nei. Cutikah USA cun zo hman ih tham ban rual lo ah sumpai lennak lamah siseh society sawhhnget awknak lamah siseh a rak hnget khoh ta. European ram pawl cu an sawp neknek, an calcau theh. Rusian khalin a tuar tuk. Japan khal cu thotho.
Curuangah Amrica hi Pathian a thlawsuah asi ti cu a fiang, midang hnakin thlawsuah tamdeuh a pek kan ti lo hmanah.A thupi bik, America ram thansohnak cu ram rak dintu pawlin Pathian nung zumnak an rak nunpi ih rampi uk awknak, kaihhruai awknak, le rampi bungrua an hmannak pawl khal Pathian thuthangtha karhzainak hrangah an rak hmang. Cuvek thotho in milai pawlkom awknak, mivai le harsa raltlan pawl beunak sangka ong in, senpi vangtlang thatnak hrang khalah Khristian zumnak an rak nunpi ih leitlun khawmual tintah Thuthangtha, dingfelnak, rualrannak, le thiltha tuahnak an rak ausuahpi tikah mangbangza in Pathian hmanrua ah a cang asi ti ah sim theih asi.