Tulai Middle East Politics: Israel vs. Arabs 2006
“Leitlun ramtin le miphun pawl, ka mipi nauhak, nunau pitar putar ti um loin nitin te an thi, inn thatha, lo thatha, zung thatha pawl an siat theh, tidai in ding a um lo, rawl ei ding a um lo, ziangtin saw in zoh men thei, Isreal ralkap pawlin in siatsuahnak hi in kham sak hram uh, in bawm hram uh” tiah Labanon lal pa, mizansanah leitlun ramtin hnenah bawmnak dilin a au ciamco. Ziangruangah leitlun rampi pawl an dai thehpthep? Himi thusutnak hlanah thusutnak dang pawl zoh hmaisak ding a um: Hezbollah cu zo an si? Ziangruangah Israel an do? Zo pawlin an bawm? Israel in Lebanon rampum a la ding maw? Ramdang Syria le Iran an tel maw? Middle East ram hmuahhmuah a buai ding maw? Arab ramdang pawl ziang an bang? Bible in a simcia mi prophecy, Israel pawl tuar dingmi, a kim zik a si pei maw? Israel in Iran a kap ding maw? Israel ralkap pawl ziangtluk an cak? Le thusutnak dang pawl san ding tha tam zet a um.
Middle East (Muslim) pawl ruahnak thuhram: Underlining principles of school of thoughts
Tulaifang Middle East misa pawl lakah a tlangpi thu in ram kaihhruai awknak thu ah ruahdan phunhnih a um: 1) Religious extremism-theocracy-, Islam biaknak thawn a kaihcih aw mi ramhruai awkdan duh tu pawl cun Islam biaknak thuhram ah hngat aw in rampi kaihhruai ding tiah an zum. Thimnakah, 1979 ihsin Iran ram a uktu, Muslim biaknak lam kulmuk hruai tu pawl, Syria uktu pawl; 2) Demoracy uknak lam pan vivo duhtu-secularist pawl. Egypt le Jordan, tvp. Middle East ram 22 pawl hi Arab League an nei ih Middle East Muslim ram pawl kom khawm awknak nei in pehtlaih awknak le an zate thatnak hawl tlangin ramthen pawlkom (regional association) an nei. Greater Islamic Nation (Middle East Muslim ram pawl hmuahhmuah sihcih aw in (European Union vek ram sicih) ram pakhat din ding hi duhthu a rak sam rero tu (Bath’sm) ruahnak nei tu khal an um. Sadam Hussein in a rak ruat mi cu Greater Islamic Nation din ih amah kha Arab ram pawl siangpahrang tuan thei ding tiangin a rak zum, a mah kha Muhamad ihsin thlahsawng mi, an pathian (Allah) in Middle East Muslim ram pawl kha kawmkhawm in uktu dingah a rak ruat mi asi ti ah a rak ruat awaw. Asinan, tuini tiang zoh asile European Union tluk in cakmi ram sihcih awknak hi Middle East Muslim pawl lakah a um thei hrih lo. A um thei hrih lo nak san tampi a um. Asinan ramkulh pehtlaih awknak hnakin Muslim sakhua zumnak ruangah ramtin ih ceng mipi pawl thinlung pehtlaih awknak hi a cak sawn in a lang. Muslim pawl lakah Shia le Suni tiah phunhnih ah a then aw ih cumi pahnih lakah nasa ten dodal awknak, rem awk ,lonak le thah awk nak tiang a ummi hin Muslim ram pawl kom khawm awknak hi a dal zetin a lang.
Sakhua zumnak thawn kaihcih ram uk awknak duh tu pawl hin biaknak thuhramah hngat aw in leitlun ramtin ah Islam zumnak karhzai ter ding le Christian le sakhua dang pawl, santhar nuntu (secularism) pawl hi nasa ten an do ih Christian pawl le santhar secularist pawl hi an sakhuanak-Islamist pawl ih ral, satan dungtlun vekin an hmu. Curuangah Christian pawl le secularist (western life style) nuntu in a nungtu pawl, sakhua nei lo milai pawl thah cu sual ah an ruat lo ih an pathian riantu, an sakhuanak, le an miphun, an ram hrangah hnatuan le pumpe aw tu vekin an ruat sawn ruangah vanram ah laksawng tampi ngah ding vekin an ruat aw sawn. Asinan hivek ruahdan pawm lo tu Middle East ah tamzet an um ve ruangah Middle east Muslim pawl lakah ruahnak a sual aw rero mi a um.
Democracy lam hawi in ram zaingmawzat hma an sawn rero. Asinan cozah lam hnakin an ram mipi pawl hi sakhua kulmuk lamzin zawhnak lamah an khurbing (extreme) sawn in a lang. Cun, siangpahrang (king) an neih mi pawl khal hi ram hrekhat ahcun democracy uknak hmasawn dingin dal tu ah a cang. Thimnakah, Saudi Arabia ram hi Middle East ram lakah USA ih rualpi tha bik ram pakhat asinan Siangpahrang uknak in an kaih hruai awk ruangah ram lennak le thuneih nak cu siangpahrang insang (royal families) le rualpi tha pawl kutsungah a tamsawn a lut ringring tikah democracy uknak, mipi tamsawn duhnak hnakin siangpahrang sungkhat pawl le rualpi pawl duhnak sawn in ram lennak le thuneihnak pawl cu a feh in a lungliam sawn. Asinan , Jordan ram hi zohthimtlak zet pakhat cu asi. Jordan ram siangpahrang hi santhar cathiam le mino te asi ih democracy kaihhruai awknak (democratic principle) duhzettu asi ruangah an ramsung ah daihnak le mipi dundan in kaihruai awknak lamzin an pan cakzet fawn.
Suni vs. Shia
Arab Muslim pawl hi Suni le Shia tiah then aw in anmah le anmah do aw ciamco theu lo hai sehla tih an nung sinsin ding a zum um. Arab ramthen hrekkhat cu democracy lam an pan rero lai ah ram hrekkhat, Iran tvp cu sakhua kulmuk pawlin an uk tikah sakhua biaknak le politics hi an kawp cih theh. Cutikah Sakhua biaknak hin Arab politics ah nasa ten hmun a luah ruangah Biaknak in Arab ram sung politics khal a then aw ter. Iraq ramah Sadam Hussein a lal lai ah Suni pawl lawnglawngin cozah thuneihnak an kai ih Iraq ramih Shia pawl cun nasa ten an tuar. Iraq rampm ah Suni muslim cu Shia hnakin an malsawn. Iraq ramah Sadam, Suni, uknak hnuai ah Shia Muslim mi tampi an thi. (A tu USA in Sadam Hussein a namtlak tikah Shia pawl an lal zik lala ih Iraq ram ih Shia pawl cu Iran ram uktu Shia pawl thawn pehtlaih awknak an neih that tikah USA pawl hrangah thiltha lo sawn, Sadam uknak hnakin USA hrangah a tha lo sawn tla a suak thei lala). Arab ram misa mi tampi cu an Biaknak thurin pawlin a ciahneh ruangah ram uknak le biaknak thurin pawl hi khaikhin asile biakbak thurin pawlin an ruahnak hi a ciahneh in an nun hi a kaihruai sawn in a lang. Arab ram sung lala ah zo a cak bik tihi an zuam aw ve ringring, Suni le Shia lakah buainak le zuam awknak a suak vekin. Iraq ramsung khal Civil war a suak pang pei maw ti ah phan ding khawp in, Shia le Suni kar lakah nitin deuh thawn in thah awknak a um ringring. Sadam Hussein a lal nawn lo hnu ahcun Iran sakhua kulmuk pawl hi Arad ramkulh sungah an langsar vivo. Arab ram cu zi-nan tamtuk suaknak ram asi ruangah an lian zet fawn.
Israel le Arab ram pawl:
Isreal pawl cu ram nei loin kum reipi an vak tawi hnu ah, leitlun ralpi voihnih a cem tikah le Hitler in Israel milesa million ruk a thah hnu ah leitlun ramkluh dangdang (a biktakin British) in Israel pawl cu a zalen mi ramkulh sungah ret dingin an remruat ih May 14, 1948 ah a zalenmi ramah puan asi. Cutin, atui Isreal ram, anmai pipu ram hlun ramah a zalenmi ram pakhat nei in kumpi an din. Cutikah Arab, Muslim cun an duh lo tuk ruangah Isreal thawn nasa ten an do aw, a tu ih Israel ram hi Palestine pawl ram asi tiah Arab Muslim mipi pawlin an ruat ih Isreal ram hi Middle East ram zate deuh thaw in, ram pathum-Jordan, Eypt le UAE siar lo cun, a zalen mi ramah an pawm duh lo. Cutin, Isreal ram cu 1948 ah zalennak a ngah thawk ihsin tuini tiang ram in hnen pawl ih pawm lo mi ram vekin Middle East Muslim ram 22 lakah a khawsa asi.
Isreal ram hi AREA 20,770 Sq Km (8,019 Sq Mi) a kau ih milai 5,955,000 (2000 kum) hrawng an si ih 82% cu Jewish sakhuanak le 14% Muslims le Christians sakhuanak nei tu pawl an si. Ralkap 172,000 (1995) a nei ih 77.9% army, 3.5% navy, 18.6% air force a nei. Ralakp hrangah 9.4% (1993) (GNP) hi sumpai a hmang. 2004, International Institute for Strategic Studies in a sim dan vek asile lei ralkap 125,000, le 600,000 reserves a nei *. Isreal ram misa zaten an damsungah ralkap tuan tengteng ding dan sungah an um, nunau kumhnih (20 months) a malbik le mipa kumthum a mal bik ralkap tuan tengteng a tul. An ralthuam bungrua neih mi lakah 4,000 tanks le 11,000 ralthuam thawn thuam mi motor pawl a tel. Ral kahnak motor an neih mi pawl hi Egypt, Jordan, and Syria ram pathum neih mi hmuahhmuah kawm hnakin a tam sawn ding ti in an sim. Israel le Iran: Iran president in “ Israel ram cu leitlun ram zuk sung ihsin hlawn hlo ding asi” tiah Iran mipi pawl hmaiah thu asim ihsin thawkin Iran hi Isreal ram hrangah tihnungza asi tiah Isreal misa le leitlun mipi in an ruat. Curuangah mi hrekkhat ruat dan ahcun Iran hin nuclear ralthuam a nei veten Israel ram a siatsuah ding tiah an zum. Israel intelligent pawl lak khalah ruahnak phunhnih in an then aw aw. Mi hrekhatin, Iran cu amah le amah humhim awknak hrangah nuclear ralthuam a tul ve mi asi ih Nuclear ralthuam a nei taktak asile ramdang hrangah tihnung zawngin a cangvai lo ding tiah an zum. Curuangah a tufang leitlun politics khaikhawm tikah Iran cu tihnung bik, leitlun remnak le daihnak siatsuah thei asi tiah an ruat ruangah UN SC ihsin siseh USA ram uktu pawl le Europe ram hruaitu pawl siseh an buai zet. Iran in Nuclear bomb nei thei lo dingin an zuam nasa. Asinan , Israel ralkap hotu, Chief of Staff Lt. Gen. Dan Halutz in a sim dan asile a nemzawngin nawr awknak (diplomacy) in Iran ram in nuclear bomb a tuah tummi cu a kham thei lo ding tiah USA le leitlun ram hruaitu pawl hnenah ralrinnak a pek. Iran cun nuclear ralthuam si loin meisa hrangah nuclear power cu kan tul asi ti ah a sim nan’ International Atomic Energy Agency (IAEA) cun Iran in nuclear ralthuam tuah a tum asi tiah a zum ruangah UN SC ah thu a putlut phah. Cuntin Iran in Nuclear ralthuam a tuah tum thotho tikah ziang a cang ding? USA le Isreal in an kap pei maw? Iran cun Nuclear bomb nei tengteng dingin a zuam rero tikah USA in a kap pei maw, asilole Isreal in Iran nuclear rector pawl a kap pei maw tiah mi tampi in ruahnak a phunphun an ruat.
Israel in Iran nuclear ralthuam tuahnak hmun pawl kap dingin hriamhrei a nei tha tawk maw? A hlan ih Israel air force strategic planing lubik rak tuantu, Shlomo Borm in a sim dan vek asile Isreal in Iran nuclear ralthuam tuahnak hmun pawl kap dingin hriamhrei tha a nei tawk lo ati. Isreal ralthuam neih mi in 600 kilometer hla tluk fang a kap thei ding. Iran ram hi Israel ihsin kilometer 1000 fang hla asi nan an nuclear ralthuam tuahnak hmun pawl cu kilometers 1,500 ihsin 1,700 tluk a hla. Curuangah Israel in Iran cu a kap ding asile ralkapnak vanzam, F-151, F-16C/D pawl thawn a kap a tul. Isreal in F-151 (25-kul hluannga) le F-16C/D (137-zale sumthum pasarih) a nei ih cu pawl thawn Iran a kap ding asile a kap a tul. Cutkah Isreal ram ihsin Iran ramtlunah Killometer 1500 lenglo a zam hnu ah bomb a va thlak dingih Isreal ramah a kilsal a tul tikah harsatnak a um. Hmun tampi a siatsuah thei lo ding. Cui thlunah Iran ralkap pawlin rak kap thei l o dingin niam ten a zam a tul ding, cuticing hman, bomb a thlak man hlanah, Iran ralkap in an rak thei man tho tho ding an zum. Israel ram rualpi tha, India le Turkey pawlin an ram sung airbase pawl kha Israel an hmangter siang asile Israel hrangah a awlsam deuh ding. F-151 hi operational radius 1270 kilometer, F-161 hi operational radius 2,100 tluk, le F-16C/D hi 926 kilometers operational radius nei mi an si. (ttp://www.worldtribune.com/worldtribune/05/front2453710.0027777776.html) Curuangah Israel hin Iran ralthuam tuahnak hmunpi pawl kap dingin harsatnak a nei ih awlsam zetin an hmunpi pawl siatsuah thei dingin a ralthiam hriamhrei neih mi in a tlin lo asi. Asinan Iran thawn do aw hai sehla a sung ding tinak asi hrimhrim lo. Hezbollah (Pathian ralkap) vs. Israel: Israel in June 6, 1982 ah Defense Minister Ariel Sharon, Israel Pmiminister run tuantu, ih kaihhruai nak in Lebanon cu “Operation Peace” timi do awknak hminpu in a luhcilh. 2000 ah Israel ralkap pawlin Labanon cu an suahsan sal. Lebanon ram sungah Palestine zalennak rak sualtu, PLO pawl thawn nasa ten an rak do aw aw. 1980 hnu lamah Israel pawl do dingin, Iran bawmnak in, Lebanon thlanglam ramah Shia Muslim pawlin Hezbollah (Pathian ralkap) pawlkom an rak din ih Israel pawl cu an do. Iran in hriamhrei ralthuam, sumpai le bawmnak a phunphun a pek ih a cawm hai. Syria in Hezbollah pawl cu a bawm ve, Iran ram ihsin hriamhrei pawl cu Syria ram kan in an phur ih Hezbollah milai le Iran ram misa ramhnuai ralkap pawl kha Iran ram ihsin Syria ram kan ih Lebanon ah an feh theu. Hezbollah hi Beirut khawpi ih USA embassy bomb tu pawlkom asi an ti. Culo khal hmun dandangah US misa pawl do in mi an that theu ti ah sim asi. A tufangah AL Qaeda siar lo ahcun, Hezbollah hi leihnuai hriamhrei kai (underground terrorist group) tihnung bik a si ti ah USA terrorist lam thuthiam pawlin an sim. Lebanon thlanglam ramkulh sungah Shia sakhua be tu pawl an um ih Hezbollah cu an bawm. Hezbollah in Lebanon cozah ah palai 14 (hleili) a nei ve. Cutikah Hezbollah pawl cu leihnuai lawng si loin langhgan (overground) political party asi ve. Asinan , Lebanon ramkulh sungah Hezbollah cun Lebanon cozah ih theih pi loin amah te party ralkap a nei ih Iran le Syria in a bawm, sumpai le hriamhrei in siseh an tul mi a bawm. Kan dung rei lo te ah Hazzbulalah in Isreal ramsungah Israel ralkap camp cu kap tahrat in Israel ralkap pahnih, Ehud Goldwasser, 31 le Eldad Regev, 26, a nunglai in an kaih ih Isreal ralkap 8 an thah hnu ihsi thawk in Israel pawl thawn nasa ten an kap aw aw. Isreal pawl mi 25 lenglo an thi zo ih Labanese ram misa 300 leng lo an thi zo. Leitlun ramtin ihsin Lebanon ram ah a rak um sung tu pawl cu Lebanon ram an suahsan rero zo ih USA misa 25,000 pawl khal USA kumpi bawmnak ih Lebanon ihsin Cyprus ah an tlan rero lai fang asi. Israel pawl in nasa ten a kap ruangah Lebanon ram airport siseh lamzin siseh tidai hmun pawl siseh a siat ih khawmpi tampi a siat. Beirut ih international vanzam tumnak khal Isreal pawlin an bomb ruangah a siat theh zikte. UN Security council in Israel cu Lebanon ramsungah mipi bungrua pawl (civil infrastructure) siatsuah lo ding in thuthluknak a tuah nan USA in veto power hmangin a khap. Russia lalpa, Putin cun, “Hezbollah in Israel ralkap a kap that mi le a nunglai in a kaih mi khal a tha lo, Israel in Lebanon ram natuk in a kap mi khal a dik lo thotho asi” ati. Asinan , USA cun “ Israel ram cun leitlun ramdang vekin amah siatsuah tumtu leihnuai ralkap pawl cu dolet theinak a nei asi” ati. USA hruaitu pawlin mizan sunah Israel an bawm thu an puang sinsin. USA in Hezbollah cu terrorist pawlkom vekin a ruat ruangah Lebanon cun terrorist a ramsungah zalenzetin a um ter ih Lebanon cozah tiangah tohkhawm a pek ruangah mipi ziangzat an thi thla le cui terrorist pawl cu siatsuah, ti tawp hrimrhim ding asi ti ah an ruat. Isreal pawl cun a tu’i ral do awknak hi tikcu ziangzat si maw, a zarh telin a rei lai ding tiah an ruat. Israel in a tumtah mi cu Hezbollah pawl kaih mi Israel ralkap pahnih runsuak ding le Hezbollah pawlin hriamhrei kai nawn lo ding le Israel kap nawn lo dingin tuah asi. Hezbollah’ pawlin Rocket thawn saklam Israel ram an kap zawk rero laiah Israel ralkap pawlin nasa ten vanzam thawn an kap ciamco tikah Lebanon ramsung ih Hezbollah pawlih ralthuam le camp za-ah 40 (40%) tluk cu an siatsuah zo asi ti ah Israel pawlin an zum. Mizan ihsin thawkin Lebanon ramsungah Isreal lei ralkap pawl an lut thawk ih Hezbollah pawl thawn nasa ten an kap aw dupdo. Hezbollah pawlin ralkap 500 ihsin 600 raldo man ringring le hlapi kapnak roacket bomb, 10,000 missiles, hrawng an nei asi tiah Washington ih um Center for Strategic and International Studies cun asim. Syria le Iran an tel pei maw? Israel in Syria pawl hnenah ralrinnak a pek, “Hezbollah le Hamas terrorist pawl an rak bawm ringring asile, next target cu Syria asi ding” tiah Isreal luban pakhatin a sim zo. Iran in hitin asim ve, “ Israel in Syria a kap asile Islamic ram cu Israel in ral a phuang tluk asi ding” ti in. Curuangah atui’ ral do awknak hin Syria tiang a kaikawh asile Iran khal a tel vivo ding a bang. Syria le Iran tiang a kaikawh asile raldo awknak cu a tum zet ding. USA teh a tel pei maw? Niriat (8) kah awknak a um hnu ah USA congress cun thuthluknak (resolution) suah in siseh American khristian le Jews mi tampi cun pumkhawm aw in siseh Israel an tantu an ausuah pi. USA president Bush lal sung kumnga sungah ramdang ral voihnih Afghanistan le Iraq an kap zo tikah USA khal ramdang raldang kap dingin harsatnak a phunphun a tong. Culaiah Iran in nuclear bomb a neih ding cu USA in an tih tukmi le an duh lo tukmi asi fawn, kham thei dan a um asile ziangtilam khalin kham an duh ti cu a fiang. Asile , USA in amah rori fehsuak in ral do loin Israel hmangin Iran a kap pei maw timi hi mi tampi in an ruat mi asi. Iran uktu sakhua kulmuk pawlin le Israel /American siatuah le an milesa thah cu sual ah ruat loin an pathian in tuanvo a pekmi vekin an ruat fawn. Cutivek dinhmun laiah a tufang Hezbollah le Israel buainak karlakah Iran a hrawlh aw pang asile USA le Israel hrangah cantha asi sinsin dingih Iran nuclear ralthuam tuahnak hmunpi pawl cu kahsiatsak nak cantha ah a cang ding ti ah a ruat tu tampi an um fawn. President Bush thu asimmi vekin, USA hmuhdanah, Syria, Korea, le Iran pawl cu “Axis of Evils” “Sual Bulpi” ti asi tikah USA cun Syria, Iran pawl cu siatsuah thei nak ding lamzin thu a um asi ahcun a thukthun lo nasa ding ti a fiang. Iran in le 1979, sakhua kulmuk pawl in cazoh uknak an lak thawk ihsin American milai pawl kai tahratin USA thawn pehtlaih awknak tha nei thei nawn lo in an um fawn tikah an pehtlaih awknak cu ziangtik lai khalah puak kuai thei ringring dinhmunah an ding ti a fiang. Iran in, “American in Israel pawl hnenah green signal a pek ruangah Israel in Lebanon ram cu siatsuah ding tiangah a kapnak asi” tiah American a puh ih American in “Iran le Syria pawl lungkimnak vekin Hezbollah in Israel ram a kapnak asi tiah an ti ve. Cun, Middle East mipi mi tampi lakah American dodal nak (anti-Americanism) a thang lian vivo tikah Iran hin Middle East Muslim sakhua kulmuk pawl hmai hruai in American le Israel cu nasa ten a rel sia in a dodal ve tikah thu pakhatkhat hrial theih loin a cang pang asile kap awknak na sinsin suak thei dinghmun asi ringring. Bible thiam pawlin ziang an sim?
Mizan sunah Israel ram ih pastor tuanlai pakhat, Biblical prophecy lam zirnak nei tu pa kha CBN news in a sut tikah hitin asim: thusut nak cu hitin asi, “Bible in Israel pawl buai-pi an ton dingmi a rak simmi pawl hi a tui ral buainak thawn ziangtin khaikhin thei mi, prophecy a kimzik asi, ti thei mi a um pei maw? Hitin asang, “Bible in Gog and Magog ral” atimi cu kumsarih harsatnak sungah a suak dingmi asi ruangah a cang hrih ding a bang lo, cun cumi ralpi ahcun Northern strong nation “Russia” a tel dingin a langih a tu ah Russia cu cuvek ral do dingin a timtuah hrih lo ruangah a cang hrih ding in a lang lo. Asinan a thawk cu asi thei mi asi” ati. Cun Bible lam thiam hrekhat pawl ruahnak vek asile Iran in nuclear ralthum a nei zikte ih, Arab Muslim pawlin Israel le American an hua vivo thawn khaikhin asile “a tawpnak ih a thawk” (the beginning of the end) cu a lang rero zo asi ti ah an zum. USA le democracy rampi pawl in an tih bik mi cu leitlun rampi pawl do awknak, ralpi a voithumnak hnakin terrorist pawl kut ah nuclear ralthuam a thleng pang dingih USA le democracy ram pawl an kap pang ding ti asi. Cutikah Syria le Iran ram pawl hin USA in “terrorist” a timi lehnuai ralkap pawlkom a bawm tikah USA hrang ahcunn Iran le Syria pawl siatsuah ding, leihnuai ralkap pawl bawm nawn lo ding in tuah ding cu a tuanvo tumpi asi ti a faing. Leitlun rampi, siangpahrang uk tumpipi, Creek Empire, Roman Empire, Persian Empire, England ram uk (colony) ‘Ni thla dah lo lalram’ tiah an rak ti mi pawl kha an nilecan a cem tikah zohman run le kham theih lo in an tawp. Asile , USA teh tawpnak a nei ve pei maw? Kumza ziangziat tiang a daih ding timi hi leitlun thuanthu a ruat tu pawl thinlung luah tu asi. HM == |