7.                                                         CIANNAK

 

                                    " Kei cu raithawinak hrangih an pekmi vekin in hman caan a kim thlang. Hi leilung nunnak hi ka tlansan caan a cu zo . Thlan zuamnak ah ka ti theipatawp in ka tlan zo; tlan zuamnak a netnak tiang ka tlan zo ih ka zumnak khal thlauthla lo ten ka pom hnget zo. A tu ahcun ka bawipa, a dingmi thutthentu Bawi in cui ni ah in pek dingmi nehnak laksawng, dingnak sui lukhum in retsakzo ih kei mai hrang lawngah a si lo; duhdawtnak thawn amah a lang ding a hngaktu hmuahhmuah hrang khalah a si".( II Tim.4:6-8)

                        Hi thuhmahruai tu thuthiang sungah hin Paul in lamhawi pathum nei in thu a sim: a thuklam, sanlam le hmailam-a thuklam cu thlanmual; a hmailam cu ni ropi, thuthennak ni ropi a si ih; a dunglam cu a rawngbawlnak a si.

                        Reilote sung Paul thawn dingtlangin a ttongkam hmanmi pawl tthaten vun zoh in ngaihtuah tlang hnik sehla tthatnak kan neih phah men ding. Paul ih dinnak vekah dingin, a zoh vek hin zoh in a simmi vek sim thei tu cu mi lungawi an si.

 

a).                    A thuklam ah thlanmual a zoh ih zianghman ttihnak nei loin a tuah dingmi a tuah. Hitin a sim;'Thawinak ih hlan dingah ka man a si'. Halral maicam parah thawinak ih an pek dingmi rannung an ttemtarhmi vek ka si. Pathian hnen ih thawinak zuu cu tawih in a um zo. A neta bik ih tuah dingmi pawl cu tuah rero an si. Ziang hmuahmuah timtuah cia thluh a si. Thihnak darkhing an tum veten a zaten cemral ding lawng a bak.

                        'Ka fehnak ding tikcu cu kekar khatah a um'. Kei cu tipi thuanthum sungih feh dingmi lawng vek ka si. Lawng par ih thil hmuahhmuah cu a tiarcia thluh zo. Lawng hri khih mi thlah ding lawng ka hngak ih cuticun tipi thuanthum sungih ka khual tlawnnak cu thawk ding ka si.

                        Hi kanmah vek Adam cithlah mi pai ttongkam hi hminsintlak a si. Thihnak hi hreh um zet thil a si, cuticun kan hmaika te ah a um ti ih kan ruat tluk hi a si lo ttheu. Thlan hi ttihnung zet a si, thinlung ti hrehum ter thei tu a si, asinan hihi hrosuannak men lawng a si, mi siatsuah theinak a nei lo. A siat thei mi milai taksa a keng tu pa pakhat cun thlanmual hnar ih a din lai ah, mi hmuahhmuah hrangah ruatcia mi inn fate cu zoh in hitin a sim;'Hihi ka hmu ih ka ttih lo'.

 

b).                    A simmi hi tthaten ngaihtuah hnik uhsi. A rawngbawlnak lamah a zoh ih zianghman ttihnak nei loin a tuah. A simmi hi ngai hnik:'doral cu tthazetin ka do'. Hinahhin ralkap vekin a sim. Minung tampi an tluksiatnak leitlun, satan le tisa ral cu ka do a si a ti.

                        'Ka hna cu ka ttheh zo'. Hinahhin mi pakhat lawmman hrangih tlan zuam aw ve mi vekin a sim. Tlan zuam awknak ah theipatawp in ka tlan. Ziangtluk har le bingbo khal siseh la ka hrangih hmun ruatcianak cu ka feh suak a si, a ti. Lamzin hlat tuk ruangah maw, harsatnak ruangah maw, ziangvek harsatnak hman in dung i sip ter lo. A neta bik ah ka tumtahmi cu ka hmu suak a si, a ti.

 

 

c).                    "Ka zumnak cu thlahthlam lo ten ka pom a si". Hinahhin hnattuan tu pakhat vekin thu a sim. Ka mawhphurhnakah in ruatsak mi thuthangttha ropi cu ka phur suak zo a si. Minung nunphung thawn ka cawhpawlh lo, ih kei mai duhnak ah ka her kawi men fawn lo. Midang khalin hi thutak thlun lo ih thildang thawn an cawhpawlh men ding ka siang lo. 'Ralkap vekin, tlanzuamnak ih tel vekin, le hnattuan tu vek khalin, ka ning a zak lo' tiih sim in a lang.

                        Leitlun neh ih cuvek thuanthu tanta ding nei cu Khrihfa mi lungawi a si. Sia-ttha-theihnak ttha men hin mi zohman a rundam lo ih ziang sualnak hman a kholhfai thei lo tlunah kan sam phangkhat te hman vanramah in thlen pi lo ding. Asinan, sia-ttha-theihnak hi thihzawngih ihkhun tlunah mileng ttha vekin hmuh ding a um ttheu. Pilgrim progress cabu sungah fiangzet ih ngan mi a um. Cutawkah Mi Tlawmngaipa'i thihnak, tiva ral a kaan nak thuanthu nganmi a um. Bunyan in a simmi cu:'Culai ahcun tiva cu hmun dangdangah a tthen aw celcel ih ti cu a tam tukah a luang liam, asinan, Mi Tlawmngaipa in a damlai ah Thinlungtha pai hnenah thu a rak cahdah ih cutawk hmunah tong aw dingin a rak tiam ta dah; cule cutikah a kut cu a hi san ngaingai ih a kai suak thei'. Kan theih ding mi cu himi thu sungah thutak ruahnak a um a si.

 

c).                    A tirhmi pai simmi hi vawikhat in ngaisal hnik uhsi. Hmailam thutthennak ni ropi cu a hi cuan ih rinhlelhnak um loten a sim . A ttongkam hi hminsin hnik:'Khitawk ah khin, diknak ih thutthen tu ka Lalpa in i pek dingmi diknak lal lukhum a um a si: keimai hrang lawngah a si lo ih a ratnak ni duhdawtnak in a hngak tu hmuahhmuah hrangah a si'. Hitin a sim in a lang, 'Laksawng ropi cu ka hrangah mancia, remcia le retcia in a um a si-miding pawl hnen lawngah pek mi lukhum cu a si. Thutthennnak ni ropi ah Lalpa in himi lukhum i pe dingih zumtu unau dang pawl le amah hmuh a duh tu pawl khalin an cove ding. Leitlunah ka hnattuan cu a cem zo. Thildang zianghman a tang nawn lo, hmailam ih thil pakhat ka zoh ding mi lawng a si.

                        A dungthlun tu pa in zianghman thlahrun awk nak um lo ten a simmi hi zoh hnik uhsi. A lukhum co ding mi cu amai ta sizo mi le a fiang zo mi vekin a sim. Diknak in thu a tthen tu in a pek ding thu hi ralttha zetin a phuang. A sim ciami thil umtudan le thil hreh um pawl khal hi a hrangah thil danglam an si lo. Lal tohkham varpi, leitlun mipi ton khawm awknak, thuthup hmuahhmuah thailangnak, vancungmi thungai tu pawl, mangbangza thutthennak, rundam mi le rundam lo mi pawl sankhuk tthen awknak-hi pwl hi a theih fiang thluh mi an si. Asinan , hi pawl lakah pakhat hman in dung a sip ter lo. A zumnakin leitlun harsatnak pawl cu a khuh thluh. Jesu Khrih lawng a hmu ih, Khrih ih thutthennak, thisen ih thehdarnak, le sual kholhfainak pawl lawng hi a hmuh mi a si. Cule hitin a sim: 'Lukhum cu ka hrangah ret cia in a um a si'. Lalpa amah rori in i pe ding a si' ( Amai mit in hmu cia vek rori in a sim).

                        Hi pawl hi ka tarlangmi bungcang sungih thutlangpi pawl cu an si. A dang tampi ka sim lo ding, ziangruangah tile tui ttum ah lo theihter duh bikmi ka neih ruangah a si. Himi lak ihsin thutlang pakhat lawng ka run tarlang ding. Ka tarlang dingmi cu, a tirhmi pa in a hmailam ih a ra thleng lai dingmi pawl a zoh tikah ciang zet ih a simmi a si: Cucu zumtu pawl 'Ruahsannak ih cianzia' thu a si ding.     

                        Ciamciam ten ka run tarlang ding, ziangah tile ' ciannak thu' hi tulai sanah mi tampi in an ngaihthah ih, a hrekkhat lala cun an theih fenglo ruangah an buaipi tuk ttheu ruangah a si.

                        Asinan, ttih le khur cing ten ka sim ding. Ziangah tile ka sim dingmi thu hi theih harsa zet a si ih ngaihtuah ciang mumal lo ahcun theih sual le simsual khal a awl te tlunah thuthiang in a sim dan vek si loin fehpi pang khal a awlte mi thutak a si ruangah a si. Hi thu zirhnak ahhin thutak le theihsualnak karlak ah lamzin fate a um ih midang zohman thin na ter loin ka thu ka simfiang thei ahcun ka lung a awi zet ding.

                        Cianfelnak thu thawn peh aw in thil pali ka sim duh. Cumi pali ka sim ahcun ka tarlang duhmi a fiang tawk ko ding ti ka zum.

 

1).                    A pakhatnakah Paul in a simmi "a ciangmi ruahsannak" hi a dik mi le thuthiang in a simmi vek a si ti ka run tarlang tum ding.

 

2).                    A pahnihnak ah a kau deuh in ngaihtuahnak ka run tarlang ding: mi pakhat cu a zumnak ih ruahsannak ah cainfelnak nei loin rundam a rak si ziar thei.

 

3).                    A pathumnak ah, ziangruangah himi ruahsannak ahhin cianfelnak nei dingah kan beisei a ttul, timi thu ka run tarlang ding.

 

4).                    A palitnak ah le a netabik ah, ziangruangah himi zumnak ih cianfelnak hi neih a harsatnak san ka run tarlang tum ding.

 

                        Mai zumnak ah cianfelnak neih a duh tu le hi thu ah phurnak a nei tu pawl hnenah a bik takin ngaihven ttha dingah ka ngen duh hai. Thil tumpi ka tisual a si lo ahcun, zumnakah cianfelnak le thianhlimnak hi peh tlaih awknak an nei a si. Himi can ka cemter hlanah ziangtin an pehtlai aw ti ka ca siartu pawl hmuhter ka tum ding. Tu ahcun hitin ka lung a kim hrih ko: nun thianhlimnak a umnak hmunah ciannak khal a um a si.

 

1).                    A ciangmi ruahsannak hi a dikmi le thuthiang ih zirhmi vek a si.

                        A pakhatnakah a ciangmi ruahsannak hi a fiangmile thuthiang ih zirhmi vek a si ti thu ka run tarlang tum ding.

                        Thuhmahruai hmaitthi tu bungcang sungahah Paul in a aupi rero mi ciannak hi suangtuahnak men le duh thusam men thil a si lo. Lenglam phurnak le hlawptlo nak men ih suak mi a si lo. Thlarau Thianghlim pekmi a si ih minung taksa sungihsin suak mi a si lo. Cui cianfelnak cu Khrih a zumtu hmuahhmuah in nei dingin an hawl dingmi a si.

                        Thu kan fiang lomi a um tikah thu kan sut hmaisak bik ding mi cu,' Thuthiang in ziang a sim?' ti a si. Hi thusutnak hi zianghman huphurhnak um lo ten ka sang thei. Pathian ttongkam in a simmi ka hnenah a lang dan cu, zumtu pawl hin an rundamnak thu thawn peh aw in hnangam hlenhlennak le cianfelnak dinhmun tiang an thleng thei a si tin a zirh.

                        Pathian thu vekin kauzet in ka tarlang ding. A piangthar zo mi (Khrih zumtu ) cun Khrih a zumnak ah cuvek hnangamnak neitu dinhmun tiang a thleng thei a si. Cuticun a thlarau ngaidamnak le humhimnak hrangah rinhlelhnak in a cawkbuai nawn lo dingih hnangamnak taktak a nei thei a si. Ttihnak in a dung a sip ter lo dingih thu theihfiang lo nak ruang khalah ziang thu hman in a bei a ti dawng lo ding. A tawi zawngin, sunglam sual thawn do awk nakah cun a buai zet ding nan hmailam ah a ra thleng lai ding mi thihnak cu zianghman ttihnak um loten a zoh dingih thutthennak ni cu zianghman thlaphannak um lo ten a hngak ding. Ka simmi hi Baibalin a zirh mi a si.

                        Ciannak thu ah hi pawl ka siar tel mi an si. Ka ca siar tu pawlin tthaten hminsin dingah ka sim duh. Tui ka tarlang mi hnakih tam deuh le mal deuh khal ka sim duh mi a si lo ih, zohman in ka sim duhsan lenglam ah her kawi lo dingin ka dil duh. Asinan hivek thu hi vawi tampi cu el awk mi le hnawn mi a si ttheu. Mitampi in hi thutak hi an hmu thei lo lawlaw.

                        Rom kawhhran pawl in hi cianfelnak thu hi duh um lo zetin an rak hnawng. Trent i Council (khawmpi) kaitu pawl khan ral ttha zetin an rak phuang. Zumtu pakhatin a sual ngaidamnak hrangah fiangzet in hnangamnak a neih mi cu zumnak dik lo pawl mah le mah rin awknak le thu lolak men a si an ti. Romanism (Roman Kawhhran) hotu pakhat Cardial Bellarmine cun 'fehsual'( Heretics) pawl ih diklonak tum bik a si a rak ti.

                        Ruahnak nei lo le leitlunmi khrihfa ti aw ve menmen pawl hin kanmai lakah cianfelnak hi an rak do. Hi thu an theih hin an hrang ahcun nin-um le thin tawk ter tu men a si. Anmah in an neih dah lo vekin midang khal hi hnangamnak le cianfelnak neihter an duh lo. An sual pawl hi ngaidam a si zo maw? tin sut hai aw la kan thei lo, tiin an lo sang ding! Hi cianfelnak zirhnak an pom thei lo hi zianghman mangbang ding a um lo.

                        Asinan, mi hrekkhat zum tu taktak lakah cianfelnak zirhnak hi ttihnung a si tiah a el tu an um lai hrih. Hivek zumnak cu milai suangtuahnak ah hngat awknak men a si tin an zum. Hitin an ruat a bang, hnuaidawrnak taktak a nei tu cun cianfelnak taktak a nei dah lo dingih, a hna a ngam dah lo ding, cule a thlarau hrang rinhlelhnak tthen khat thawn a nung ding.

Hihi riahsiat thlak le sirawk thlak zet a si ih tlun ah thil sual tampi a suah ter fawn.           

                        Fiangten ka sim ngam, mi hrekkhat cu anmai milai rinhmang men ah tthum aw in anmah taktak ah thuthiang vekin zianghman ciannak nei lomi an um. Cun khatlamah Pathian in mi damttha tiih a ti lai ah anmah te mi dam lo vekin a rak thei aw mi an um. Cun a dang pawl lala cu Pathian in midam lo nan si, a ti lai ah anmah le anmah micak le damtha vekin an thei aw. Cuvek cu an um ringring ding. A lem le phuahcawp um loin thutak ngialngan lawng hi a um dah lo ding. Pathian hrilnak, minung ih thupitnak, zangfahnak in rundamnak-hi pawl hi an zaten hnawn an si ttheu. Hi leilung pi a dam sung cu suangtuahnak luangliam thawn phur hlawptlo nak pawl a um ringring ding. Cu lakah cianfelnak hi a dik mi le a takin a ummi a si. Asinan, Pathian fa le pawl cun mi tampi in Pathian thu an hnawn tik khalah zum ding tthuktthun aw ding kan si lo.

                        Cianfelnak a dik a si tile a tak in a um zia thutak a hnawng tu pawl hnenah ka sannak cu hitin a si. Thuthianghlim in ziangtin a sim?. Zumnakah cianfelnak hi a um lo a si ahcun thudang zianghman sim ding ka nei lo.

                        Asinan, Job in a sim vekin,"A netabikah kan thu in ttan tu ding van ah khin a um a si ti ka thei. Natnak in ka vun cu ei theh hman seh la, hi ka nun hin Pathian cu ka hmu ding" ( Job.19:25,26). David in hitin a sim a si lo maw ? "Maw Bawipa, thihnak hawrkuam zawh hman ningla, ka ttih lo ding; ziangah tile nang cu ka hnenah na um . Na talhtum le na kianghrolin ka hna i ngam ter" (Sam.23:4). Isaiah in teh simmi a nei lo maw ? 'Maw Bawipa,  tumtahnak hngetkhoh a nei tu le nangmah a lo rinsan tu pawl hnen ahcun nangmah in daihnak cu na pe! (Isai.26:3).

                        Cun hmun dangah, "diknak cun daihnak a tuah dingih diknak in a rahsuakmi cu a kumkhua ciannak le himnak a si ding" ( Isai.32:17) tin sim a si.                     

                        Paul khan Roman mi pawl hnenah simmi ziangtal a nei lo maw? "Ziangah tile amai in duhdawtnak ihsin zianghman in in tthen thei lo ding tihi fiangten ka zum a si; thihnak siseh, nunnak siseh, vancung ih a ummi vanmi le uktu pawl siseh, hmailam san siseh, leitlun ummi siseh, leihnuai mi siseh, in tthen thei lo ding. Kan Lalpa Zesu Khrih thawng in kan ta a si mi Pathian duhdawtnak ihsi cun in tthen thei tu ding sersiammi thil hmuahhmuah lakah zianghman a um lo."( Rom.8:38,39).

                        Korintian kawhhran pawl hnenah teh Paul khan ziangtal simmi a nei lo maw? 'Kannih kan umnak puanthlam a si mi leilung ruangpum hi bal ttheh hman sehla, Pathian in vancungah kan umnak inn a sak mi, kumkhua a siat thei lomi inn kan hrangah a ret ti kan thei'(2 Kor.5:1). Curuangah thinlung hngetkhoh in kan um ringring. Leitlun taksa thawn hnangam ih kan um sung  ahcun Lalpa i inn thawn kan hla aw a si, ti kan thei ( 2 Kor.5:6). Timothy hnenah teh ziangtal simmi a nei lo maw? 'Hi bangtuk ih ka tuarnak cu cui ruangah a si. Sikhal sehla ka rinsanmi hi zo a si ti ka theih fiang ruangah hnangamnak famkim ka nei. Curuangah ka kut sungih i ken termi thil cu cuini a thlen tiangin himten a mah in kil khawi ding tiah fiangten ka thei' ( 1Tim.1:12).

                        Cun Kolosian mi pawl hnenah teh ziangsaw a sim? 'Fel famkim ih ciannak thu theihnak'(Kol.2:2), le Hebrew pawl hnenah 'zumnak ih cianfelnak famkim', le 'Ruahsannak ih cian famkimnak' (Heb.10:22;6:11) thu pawl a sim. Piter inteh simmi a neimaw?. Pathian ih a lo kawhnak le a lo hrilnak hi kumkhua ih hnget khoh dingah zuam sinsin uh' ( II piter 1:10). John in teh ziangtin a sim? 'Thihnak ihsin nunnak ah kan suak zo ti kan thei' ( I John 3:14). Cun hmundangah  'Pathian Fapa a zumtu in a kumkhua nunnak kan nei ti nan theihnak dingah hi cakuat hi nan hnenah ka ngan' ( I John 5:13). Cun hmun dangah 'Kannih cu Pathian ta kan si ti kan thei ' a ti ( I John 5:9).

                        Hi pawl hi ziangtin kan sang ding? Thu el awknak hmuahhmuah thinnem zetin ka sang duh. Keimah le keimah hi Adam ih cithlah lakah a farah le ttawnttai zet ka si tiin ka thei aw. Asinan, ka run tarlang mi pawl thu ahhin tulai san ih zumtu ti aw pawl 'ruahsannak' le ' hngat awknak' sathliah men hnak cun a sang sawnmi thil a um a si ti ka sim a ttul . Hnangamnak nei dingin le theihnak karhzainak dingah ttongkam mawi zetzet thawn thlim thluai awknak theihmi ka nei-a sinan cupawl a si lo, ka sim duh sawnmi cu 'cianfelnak' a si. Baibal in a sim  duhsan pawl hi ka sim fiang duh taktak ahcun cianfelnak zirhnak hi a dik a si.

                        Himi cianfelnak zirhnak a duh lo tu pawl le suangtuahnak nin um thu men a si tiih a ruat tu pawl hnenah ka sannak cu hitin a si; Piter, John, Paul, le Job pawl thuanthu Baibal in a siimi milai suangtuahnak men an si kan ti thei ding maw. An zaten Pathian mi thianghlim, mi hnuai dawr zet an si ih an thlarau dinhmun thu ahcun an cianfel zia thu an sim. Thlarau lam hnuaidawrnak le cianfelnak hi a pehtlai aw ih khatlamah thlarau lam hnangamnak le porhawknak hi a kalh aw mi an si tiin in zirh a si.

                         Cuibakah, ka thu sannak cu ka thutlangpi ah ka tarlang zo vekin minung tampi in tu  lai khalah cianfelnak nun cu a takin an unpi a si. Hihi a dungthlun tu pawl san hrang lawngah a si tiah ziangtin kan ti thei ding. Kan ram zumtu tampi lakah Pathian thawn an pehtlaih awknakah hnai hnawknak um loin pawl kawm awknak a rak nei zumtu an um. A kumkhua in Pathian thawi pawl kawm awknak eng hnuai ah a rak nung mi zumtu pawl thuanthu ngan mi kan hmu thei. Hmun awl um sehla cu an hmin pawl run tarlang ding a sinan. Cuvial cu a tawk hrih ko.

                        A netabikah ka thu sannak cu hitin a si. Kanmai dinhmun tha ruangah si loin Pathian in a simmi rin ngamnak rak neih a si. Pathian in tthenhnih aw lellel asilole a bang aw lo ti in a sim tikah a sim vekin zum ngam hi a si. Cui tlunah a thleng aw dah lo kan Bawipa Jesu Khrih in thu in kam mi parah hngat awk in kan sual ngaidamnak ah siseh kan hmailam ah a ra thleng lai dingmi thu ah siseh hnangamnak neih a si. Zumtu pakhatkhat in cianfelnak ka nei a ti tikah amai tuah that mi le a milai sinak pakhatkhat ruangah a si kan ti achun kan sim sual a si. Cuti si loin Thukamthar Palai le Thuthianghlim in a simmi parah a hngat aw mi a si sawn. Jesu cu a thu ah a nungih amah a zum tum tu pawl cu Khrih thu ah an hngat aw a si. Cianfelnak cu thildang ciamco a si lo a thangliam le a pitling mi zumnak a si. Pacang pitling Zumnak neitu a si. Kuthnih kom in Khrih thukam a vawk tu a si .Rom ral bawipai zumnak vekin el ngam tu,'Lalpa ka inn ah na rat nak dingah a tlak lo, asinan na kaa in thu simmaw la ka hnen um pa cu a dam ding'( Math.8:8).  

                        Paul hi leitlunah mai thlarau dinhmun cianfelnak a nei neta bik tu a si titu an um men ding. Amah le amah misual khawn bawl pa a ti aw tu hi amai sualnak le diklonak ciangzet in a thei aw tu a si ( I Tim.1:15 ). Asinan, amah ah Khrih diknak belhsakmi hi a khauhzia, a thukzia, le a nasat zia fiang zetin a thei tu a si. Mah le mah "Aw, ziangvek unse dawng milai saw ka si" ( Rom.7:24 ) ti aw tu hin a thinlung sungih sual hrampi kha ciangzet in a hmu aw a si. Asinan, amai sualnak le bawrhhlawhnak pawl thiantertu kha fiang sinsin in a thei. Mah le mah "Mithianghlim lakah a fate bik hnakin te bik ka si" (Eph.3:8) ti aw tu pa hin amai sunglam nunah a tlamtling lomi a um ti hi fiang le ciang zetin a thei a si. Asinan, Khrih ih thukam sungah anung mi zumtu vekin nundan a thiam. "Ka tuu pawl cu an siatral dah lo ding" ( John.10:28) tiah thu in kam tu pai thukam hi a siatral dahlo ding ti a thei. Paul hin amah le amah a thei aw. Mi cak lo, mi farah, le tipi thuanthum tisuar lakih khualtlawng mi a si ti khal a thei aw. A kiangkap ih tisuar pawl le thlemnak dang pawl a hrum durdo rero mi pawl khal a thei a si. Asinan Khrih a zoh ih ttihnak a nei lo. Amah le Khrih lakah an peh tlaih awknak, a  nunnak humhim tu hri pi cu a cat dah lo ding ti a hmu ( Heb.6:9). Amah a duhdawt ruangah a nunnak a pe tu ih hnattuan le ttongkam pawl hi a theihhngilh dah lo. Hivek raltthatnak a neihnak hi thil dang a si lo, "Lukhum cu ka hrangah retcia in a umih Lalpa in ka hnenah i pe ding."  Cutin fiangzetin a sim. "Pathian in i humhim dingih kamual pho dah lo ding".

                        Himi thu ah reituk ka cambang nawn lo ding. Cianfelnak thu thawn  peh aw in ka casiar tu pawl fiangter tawk ding in ka sim zo tiin ka ruat.

 

2).                    Mi pakhat cu a zumnakah a fiang aw lo men thei, asinan rundam a rak si ziar thei.

                        A pahnihnak ih ka sim duhmi ka sim hrih ding. Paul in cianfelnak a timi dinhmun thleng lo cingin mi pakhat cu rundam a rak si ziar thei.

                        Hihi zalen zetin ka simmi a si. Pathian in cianfelnak an neih tengteng lo ahcun ti ah a phut lomi pawl an thin natter ka duh lo. An bei dawng ter ding ka duh fawn lo. Khrih ah zianghman covo an nei lo ka ti duhnak a si fawn lo.

                        Mi pakhat cu rundam-zumnak nei nacingin Paul in a simmi ruahsannakah hnagnamnak ngaingai nei loin a rak um thei thotho. Zumnak timi le a fiangmi ruahsannak neih hi thil dang a si. Zumnakah hnangamnak neih le ruahsannakih hngat awknak cu thildang a si. Pathian fa le hmuahhmuah cun zumnak cu an nei thluh, asinan cianfelnak cu an nei thluh lo. Hihi theihhngilh lo ding a si.

                        Mi ropi taktak pawl in ruahdan dangdang an nei ti ka thei. An ke hnuai ih ka kun ttul ding thuthangttha rawngbawl tu mi ropi tampi pawl in tu'i ka simmi thu hi fiangzetin an rak nunpi a si tin ka ruat. Asinan zohman upatnak pe in bawipa tiah kawh ka tum lo. Mi tampi sia -ttha-theihnak hliamhma tidamnak ka  ruah lai ah mi hrekkhat pawl nunak lamzin ihsin dung ka sip ter pang ke ti ka phang.

                        Hi pawl sim dingah ka thlahrung aw lo. Pathian zangfahnakin, mi pakhatkhat in Khrih ah rundam mi si dingah zumnak a nei ding-Khrih ah hngat aw in rinnak famkim a nei. Cuticun, Pathian fa sinak, a rundammi sinak nei na cingin a nunnak ni neta bik tiangah thinhengnak, ttihnak, le rinhlelhnak pawl hin  a thinlung a luat khat lai thei.

                        Cangantu putar pakhat cun,"Cakuat cu ngan a si ding nan seal sut lo mi khal a si thei. Cuvek thotho in zangfahnak cu zumtu'I thinlung sungah ca vekin ngan in a um men thei nan cianfelnak seal cu sut loin a si thei" tiah a ngan.

                        Naute pakhat cu roco ding tampi nei in a suak nan a roco ding mi pawl ih mankhunzia  thei loin nauhak aa te bangin a tlang rero ding. Cutin cun a roco ding mi pawl man khunzia thei loin a thih hman a thi men thei. Cutin nauhak te lai ah a thi asi ahcun a ro co mi pawl hlutzia a thei ta lo ding. Cutivek thotho in mi pakhat cu thlarau lam naute vekin piang in, nauhak vekin a ruat thei ih nauhak vekin a ttong men thei. Cuticun nauhak vekin nungin nauhak vekin a thi sal thei. Rundammi cu sicingin a damsungah ruahsannak ah hnangamnak taktak a nunpi dah lo men thei ih Khrih ah a roco mi pawl kha a hlutzia thei ciang loin a um thei.

                        Cianfelnak ih hlutzia le thupitzia pawl ka laihlang tikah hin zohman in in theisual hlah hai seh . Zohman in diklo zetin zianghman in puh hlah haiseh. Paul in a sim vekin,'Hihi ka thei a si... lukhum cu ka hrangah ret cia in a um' a ti thei tu lawng rundam an si ding ka tinak a si fawn lo. Cutin ka sim lo hokhaw. Cuvek zianghman ka sim in ka zirh lo.

                        Mi pakhat cun rundammi si dingah Khrih ah zumnak a neih a ttul, ti mi thu ah zianghman thusut buai ding a um lo. Pai hnen thlen theinak lamzin dang zianghman ka thei lo. Jesu Khrih lo ah khuitawk hmanah milai rundam khawp ih zawnruahnak a um ka thei lo. Mi pakhat cun amai sualzia  thei aw in mi hlo a sinak hi a fiang a ttul. Cuticun Khrih hnenah sual ngaidamnak le rundam hawlin a rat tikah ruahsannak nei ding a si. Cutin Khrih ah rundam mi si dingah zumnak  a neih a si ahcun a zumnak cu ziang tluk cak lo le ttawnttai hman sehla vanram cu a co thotho ding tihi thuthiang vekin ka sim ngam.

                        Thuthangttha sung ihsin kan duhzawng rundamnak thu lawng la tthen ta hratin a dang pawl tanta hlah uhsi. Milai porh awknak cun sualnak thawn thutak a rak siatsuah tum ttheu vekin rundamnak sangka hi bi sinsin ter dingin le vanram lamzin cu ding sinsin ter tum ruangah thuthiangin a simmi lenglam zianghman tuah tum hlah uhsi. Kan Lal Jesu cu mi zawnruat thiam ngaingai a si. Mi pakhat rundamnak co ternak dingah zumnak ih tam le mal hi a thupi bikah a ret mi asilo, asinan zumnak dik le dik lo a zoh sawn mi a si. Zumnak sang le niam khal tah a si loih a tak a si le si lo sawn cuai thlai a si. Khros hram a thleng tu pawl  zohman a hloral ter lo ding. Hitin amah rori in a sim, "Ka hnenah a ra tu hmuahhmuah cu zo hman ka hlo ral ter lo ding” ( John 6:37 ).

                        Hitin a si, mi pakhat pai zumnak cu anttam ci tia lo hman si sehla  cui zumnak cun Khrih hnenah a rak hruai ih Khrih puanzim te cu a dai ter thei ahcun rundam a si thotho ding - paradis ih a tar bik mithianghlim pa vekin rundam a si thotho ding. Piter, John le Paul pawl vekin famkim zetin sankhuk daihnak sungah rundam a si ding. Thianternak hi a dawtdawt in a um . Asinan thiamcoternak ahcun cuvek dawtdawt a um ve lo. Hmin ngan zo mi cu ngan zo mi a si ih ziangtilam hman in siatsal a si dah lo ding. 'Zokhal a mah zumtu hmuahhmuah cu an ning a zak lo ding, zumnak cak le ropi nei tu pawl lawng an si lo' (Rom.10:11 ).

                        Hihi thei ringring aw. Zumnak mal pawl thlarau cun Pathian ngaidamnak le fa sinak in pekmi hi fiangzetin a thei lo men ding. Ttihnak pakhatkhat lole rinhlelhnak pakhatkhat ruangah a thin a bang men ding. A leitlun nun tawpnak ni neta bik tiang a sunglam nunah rinhlelhnak, thin ikfik nak, talbuainak tampi, thla phannak, khawdur le thim hnuai ih cennak le thlemnak tto ttum thlipi pawl a tong ringring thei men. Cu pawl cu zumnak ttawitai pawl hrangah cun Pathian mamawh ringring in a nung tertu hmanrua an si sawn.

                        Ka sim nawn sal ding, Khrih zumnak fate bik pakhat lawng hin, cianfelnak taktak a nei lo men thei nan, rundamnak a co ter thei a si. Asinan vanram lamzin zawhin a khualtlawnnakah cak zet le hna ngam hlenhlen in a kumkhua inpi a ra thleng ding ti cu ka sim tel duh lo ke . Khrih ah zumnak fate bik khal hin zumtu cu tipi kap a thlen pi thei ding a si ti cu ka sim ding nan, ti pi kap lawng cawlhnak hmunah hna-ngam zet le nuam zetin a thleng ding a si ti cu ka sim tel duh lo ke. Vanram ah cawr hnianghniang, thinham kailo le hliamhma pu cingin a ra thlen khal le ka mang a bang lo ke. A mit a on awk ih cawimawinak ni a hmuh hlan lo cu cuvek zumnak ttawnttai ruangah harsatnak le talbuainak a phunphun thawn a um khal le ka mang a bang lo ding.           

                        Zumnak le cianfelnak bang awk lonak pawl hi ttha te ih theih a thu pi a si tin ka zum. Hihin Biaknak lam thusut tu pawl a hrilhfiah ih a cancan cu zum harsa zetin a lang.

                        Hihi thei ringring ding kan si. Zumnak cu a hram a si ih cianfelnak cu a par a si. Rinhlelh ding a um lo. A hramnei loin a par na nei thei dah lo ding. Cuti a si laiah, a hram cu um nacingin a par nei lo cu a mal te an si ttheu.

                        Zumnak cu nunau nu in khur rero cingin Jesu’i puan a ra tham vek kha a si (Mk. 5:25). Cianfelnak cu Stiphen khan a mah that tu pawl karlakah a din laiah vanlam zoh ih a simmi vek kha a si, 'Vancung sangkha a ong aw ih, Milai Fapa cu Pathian kut vawrhlam tohkhamah a to ka hmu' a timi vek kha a si (Dung.7:56 ).

                        Zumnak cu fifir pa ttap ih au suak vek kha a si, 'Lalpa , I theih hngilh aw hlah.” Cianfelnak cu job in a hma tawm thawi leivut lakah a to lai ih a sim vek a si, 'I rundam tu cu a nung ti ka thei' ( Job.19:25). 'Ka nunnak i laksak khal a si len, amah ka rinsan thotho ding' ( Job.13:15).

                        Zumnak cu Piter kha tisungah a pil zawngih a au suak vek kha a si; 'Lalpa i run aw' ( Mth. 14:30 ). Cianfelnak cu khai Piter thotho khan a hnu rei lo te ah rorel tu pawl hmai  ih a simmi vek kha a si: 'Inn sak tu pawl ih an hnonmi lungto cu a thu pi bik ah a cang zo'; rundamnak cu amai sung lawngah a um; leilung pumpuluk ah Pathian ih in pek mi runtu dang le run thei tu hmin dang zohman an um lo' ( Dung .4:11,12).

                        Zumnak cu sungmuril ihsin ausuak mi a si: 'Lalpa ka zum: ka zumlonak hi i bawm aw' ( Mk.9:24). Cianfelnak cu rin awk hlenhlen a si: 'Pathian in a hrilmi minung pawl cu zo in  saw sual a puh thei ding? Zo in saw mawh a phurh hai ding?' ( Rom. 8:33,34). Zumnak cu Saul kha Damascus ih Judas inn ah riahsia zet le khaw hmu loin a mahte thla a cam vekkha a si ( Dung.9:11 ). Cianfelnak cu Paul, a tarzawng lam ih thawng inn ihsin thlanmual lam cu ral ttha zetin a zoh ih, 'Ka zummi cu ka thei'. Ka hrangah lukhum ret cia in a um '( II Tim.1:12;4:8) a timi vek hi a si.

                        Zumnak cu nunnak a si. Ziangtluk thlawsuah tum saw a si? Zosaw thihnak le nunnak karlak ih a ummi tikulh cu a sim fiang thei le a tarlang thei tu a um? 'Uico nung cu kiosa thi hnakin a tha deuh' ( Thuf.9:4). Asinan zumnak nei cingin mi pakhat nunnak cu cau, hrisello, cawr, naazet, zuam rero, thizik, thlaphan um, phurrit, lungawinak umlo, hnih suamso ti um lo le harsatnak hlir in a khat men thei ih a damsung cuvek buainak in a tuam thei.Cianfelnak cu cuhnak in a thuk in a ropi sawn deldel a si. Cianfelnak cu a hrisel, a cak, huham a nei, a hro a thak, a cakvak ih a virvat tha, a thang vivo ih a pacang.

                        “Rundam mi maw rundamlo mi” ti kha kan hmai ah thusutnak ummi a si lo. Zumnak ih hlawknak a ummaw um lo, ti sawn a si . Daihnak a um maw umlo ti cu thusutnak a si lo ih, daihnak ropi maw malte ti sawn hi buai pi mi a si. Cutin ka sim tikah, leitlunah a vaktawi mi le khrih huangsungih um lo mi pawl thu ka buai pi mi a si lo; asinan Khrih duhdawtnak huang sung le Khrih zangfahnak hnuai ah a ummi pawl thu ka simmi sawn a si.

                        Zumnak nei cun a tuahnak ah ttha ten ziangkim a tuah. Himi casiar tu hmuahhmuah in cui zumnak cu an neih ahcun mi lungawi ka va si zik so. Zumtu mi thlawsuak pawl cu letthum in thlawsuahmi an si. Annih cu an him. Annih cu kholhfai an si. Annih cu thiamcoter an si. Annih cu hremhmun leng lam ih um an si. Satan cun a mibumnak kut thawn Khrih kut sungih ummi pawl cu a la suak thei lo. Asinan cianfelnak a neitu cun hi hnak ih tthasawn deldel in a tuah ding-tamsawn a hmu ih tam sawn a ttong, tamsawn a thei ih tamsawn le nuamsawn  deldel in a nung, cule Danpeksalnak in "Leitlun vanram" ( Danp.11:21) a timi hi   a nitin nunah a nun pi ding.            

 

3.A ciangfelmi ruahsannak beisei a ttulnak thu.

                        A pathumnak ih kasimduh mi ah ka feh vivo ding. Cianfelnak hi  kan hawl sinsin ding ka beisei. Zumtu tampi cu an zumnak ah rinhlelhnak an nei thawk ih an ringhlel deuhdeuh, curuangah vanram ah manglam bangin an thleng dukdi leh ding.

                        Ruahsannak le hngat awknak thu sim rero hi i cau ter. Asinan mi tampi zumnak ah cianfelnak nei lo le hngatawknak ah thlaphang ringring in an um ding ti ka phan ruangah ka taimak rero nak a si. Lalpai insungsang pawl ahhin 'a si hmang ding', 'vanram cu ka kai cek kei cu" titu pawl hi mal deuhdeuh hai seh la, 'ka zummi ka thei a si'  titu pawl hi tamsinsin hai sehla cucu ka duhmi le ka thlacammi a si. Aw, zumtu zate hin laksawng fate menah lungawi tawk loin laksawng tumbik dawng cio hai sehla ka va duh sak hai em. Thuthangttha in a tarlangmi thlawsuahnak hi mi tampi in leitlun nunah an  co in an nunpi lo a si ti ka zum. Mi tampi cu anmah a duhdawttu an Lalpa in 'Tlai le puar tak in ei aw' a ti lai ah tlasam zet le farah zet dinhmunah an thlarau cu an nun pi. 'Dil aw la na hmu ding, cuticun na lungawinak a kim ding' ( Soloman hla 5:1;John 16:24 ).

 

1).                    Pakhatnak ahcun cianfelnak hi hi leitlun dam sung rori ah hnangamnak le daihnak a suahter tiang beisei ding kan si.

                        Rinhlelhnak le ttihnak hin Khrih zumtu mi tampi siatsuah theinak a nei a si. Cianlonak le fianglonak pawl hi kan dinhmun hrangah a ttha lo, kan hriselnak hrang khalah a ttha lo, kan neih mi pawl par khalah ciannak kan neih lo hi a ttha lo, kan duhdawtnak ah, kan khawkhannak ah, kan insungsang khalah ciangkuanglo zumnak neiin nuntudan fello in kan nun tikah zianghman tthathnemnak kan tuah thei lo. Asinan cu hmuahhmuah hnakin kan thlarau hrangah a ttha lo zual bik a si.Zumtu pakhat ih ttongkam hin 'a si ding ka zum', 'ka hngat aw phawt mei', 'a si hmang ding' ti vek lenglam a lan thei lo ahcun amai thlarau dinhmun hrangah ziangmaw cin cu rinhlelhnak a nei tinak a si. Hivek ttongkam pawl hin a fiang ter zet, 'a si hmang ding' a titikah 'ka fiang' a ti ngam lo nak ruangah a si.

                        Cianfelnak hin Pathian fale pawl hi naa le tuarhar an timi pawl ihsin a luat ter hai ih an hrangah thilttha ngaingai a suahter a si. Cianfelnak in a theihter mi cu a nunsungih a tuahmi le a ttuanmi pawl cu a hnget mi hnattuan le a lak a si lomi hnattuan, cun a leiba tumpi pawl cu sam zo mi leiba, a natnak hrik ttihnungza cu tidam zo mi, le a hnattuan tumpi cu tuah ttheh zomi hnattuan, le a nunnak ih a mawhphurhnak pawl hmuahhmuah cu Pathian bawmnak in tuah famkim thei lomi a um lo ih a sungih hna a ttuan tu Pathian Thlarau in ziangkim a tuah famkim thluh ding a si ti a ciangter. Cuticun cianfelnak cun harsatnak lakah thinsaunak a neihter, khawharnak lakah thinlung pacannak a neihter. Riahsiatnak in a dung a sip ter lo ih sualnak hriamhrei a phunphun lakah a thla phang dah lo. Cuticun ziangvek dinhmun lak khalah a lungawi thei ringring ih thinlung hnetkhohnak a neihter sawn a si. A kha zet mi a no (hai) kha a thlumter ih, a rit zet mi a khros phurhmi kha a zangter tlunah a fehnak lamzin sia pawl kha a rualter. Cuticun thihnak hawrkuam ih a feh lai hmanah eng cun lam  a hruai. Ziangtik lai khalah a theih fiang ringring mi cu a ke hnuai ah a hnget khoh zet mi ke phah a um ringring ih a kut sungah thil a ciangmi a um a lamzin tluanah a famkim mi rualpi ttha a um ih a nun tawpnak ah a sankhuk inn ropi a um a si ti ciannak thawn nitin hnangamnak thawn a nung.

                        Ciannak in farahnak ah le tlaksamnak kar lakah a bawm ding. Hi ciannak hin 'vanramah a kumkhua daihnak hmun ropi ka nei a si' tiah sim theinak a neih ter . Sui le ngun cu rak nei lo hman sehla Pathian zangfahnak le cawimawinak cu ka ta a si ti a ciang dingih farah nak le harsatnak in dung a sip ter lo ding. Theipi kung in rah a rah lo hmanah Lalpa ah ka lung a awi ringring ding' ( Heb.3:17,18).

                        Cianfelnak hin zumtui nunah ziangvek thinnat pittawp nak hmanah ruahdan thiamnak a pe ding ih 'hihi a ttha a si ' ti theinak a neih ter ding. A ciangfelmi thlarau cun duhdawtmi unau an damlo can hmanah 'leitlun ih kan duhdawt mi kan unau cun in tanta hman sehla Khrih cun a kumkhua in in kilveng in in umpi a si' tiah a sim thei ding. Khrih cu thihnak ihsin kaihthawh in a um zo ih a thi thei nawn lo. Ka inn cu tisa le thisen ih duhzawng a si lo nan sankhuk daih thukam mi ka nei, ziangkim a fel le famkimnak hmun a si' ( 2 Siang 4:26; Heb. 13:8; 2 Samuel 23:5 ). Sankhuk unpi sungah cun leitlun famkim lonak hin a thin a ti bang nawn lo ding ti a thei ih leitlun famkim lonak pawl hin a zumnak a dal lo.

                        Cianfelnak cun, Pau le Silus kha thawng inn sungih an um lai hmanah Pathian an thangtthat bangin, ziangvek dinhmun khirhkhan hmanah zumtu pawl Pathian a thangtthat ter ding. Ziang hmuahhmuah in amah an do kalh ih a nunnak ah zamthim vekih thim in a theih lai hmanah Pathian a thangtthat thotho ding ( Job.35:10;Sam.42:8 ). Paul in aokhalin in tlansan a si vekin mahte um vekin a theih awk lao khalah Paul vekin "Kei ka hrangah nun hi Khrih a si ih thih khal hlawknak a si" a ti thei ding.

                        Piter kha Herod ih thawng inn sung a um lai ah khan a thaizingih a ton dingmi cu thihnak tluk ttihnung a si ti thei cingin, cianfelnak a neih ruangah, zanah daiten ka itthat hluahhlo ding tiah a ti thei. 'Daiten ka um dingih ka itthat ding, ziangah tile Lalpa, nangmah in i humhim ding ti ka thei' (Sam.4:8).

                        A dungthluntu pawl kha cianfelnak an neih ruangah Jerusalem thawng inn ih an um lai hmanah Khrih hmin ruangih ningzah tuar ding ah siar tel an si kha an lung a awi sawn (Dung.5:41). Cui cianfelnak cun zumtui nunah an lung a awiter ring ring. Vanram ah cawimawinak ropi a um a si ti cianfelnak nei tu cun hi leitlun ih tuarnak, tthatnak le mawi nak pawl cu zianghmanah a siar lo ding ( 2 Kor.4:17).

                        Cianfelnak cun zumtu pawl tihnak le huphurhnak um lo ten ziangvek harsatnak le thihnak tianghman a tuar ter ding. Kawhhran thawh pekte ih Stephen, England ram ih Cranmer, Ridley, Hooper, Latimer,Roger, le Taylor pawl in ralttha zetin Khrih dung an rak thlun vekin Khrih a dung a thlun ding. "Tihhlah, taksa lawng a siatsuah thei ih, cu mi hnuah zianghman a tuah thei nawn lo tu pawl kha ttihhlah ( Luke.12:4).'

' Lal Zesu ka thlarau hi la aw '( Dung.7:59).

                        Cianfelnak cun zumtu pawl natnak le damlonak karlakah a bawm ding. A thihzawng ih a ihkhun le a lukham pawl hman nuam zetin a hmang hai ding. Hitin hnangam zetin a sim ding, "Hi leitlun ih ka inn cu a siat hmanah, Pathian ih inn ka nei a si' ( 2 Kor.5:1). 'Hi leitlun hi suahsan ih Khrih thawi um cu a thlang sawn ding'( Phi.1:23).'Ka thinlung le ka taksa cu an cau men ding, asinan Pathian cu ka thinlung cahnak le ka kumkhua nunnak a si' ( Sam.73:26).

ZOHZO May 10,2001

                        Cianfelnak in zumtu pawl hnenah a pek thei mi thlakamnak cu thihhloh nikhua le milai ruahban lo dinhmun pawlah a thu pi zet. Asinan kanmai nunnakah cianfelnak hi kan ngai pawimawh lo men ding. Thihhloh nikhua le mangbang vansan lai ahcun an thatlai ah zumnak thu zianghmanah a siar lo tu pawl hma in zumnakah cianfelnak a thupit zia an hmu suak ding. Ni a tlan lai le kan taksa a that lai ahcun leitlun thil pakhatkhat ah hngat aw in zumnak ih cianfelnak hi kan ngaihthah men ding nan kan thihni khua a thlen tik ahcun kan hma khua thu thawn peh aw in 'ka thei' 'ka fiang' ti ttongkam pawl hi sim thei kan cak zet lai ding. Thihnak tiva cu a dai zetmi tiva a si ih kanmah te lawng in kan tan a tul leh ding. Leitlun ih kan rualpi zohman in in bawm thei lo ding. A netabik ih kan do dingmi tisiattu ral cu a cak zet mi ral a si. Kan thlarau in kan taksa a suahsan zik tikah rualpi ttha dang zohman an um nawn lo ding, asinan kan zumnak ih cianfelnak lawng hin rualpi ttha hnakin in hnem sawn ding a si.

                        Damlo vehnak thlacam bu sungah ttongkam mawi zet tarlangmi a um: 'Amah zumtu pawl hrangah a cakbik khawzing Pathian in a tu le a kumkhua in lo kilveng in lo um pi hramseh, van hnuai ah rundamtu hmin dang zo hman an um lo ti thei aw la  cui na zumnak cu nunpi aw. Amai sung lawng in rundamnak le damnak famkim cu na hmuh thei nak umsun a si. Cucu kan Lalpa Zesu Khrih hmin lawng a si. 'Himi cabu ngantu in milai hma khua ah a thleng dingmi rak rak hmuhcia mi a nei. Mit a thim mupmo ih thinlung a vavai cuahco tikah kan thinlung sung cun kan thlarau in hi lei taksa a suahsan zik thlang ti kan fiang dingih Khrih in kan hrangah ziang a rak tuah a si ti hi ruahnak sungah a rung lang tengteng ding. Khrih ah hnangamnak a nei lo tu cu zianghman a thin a daiter thei lo ding, ti a rak hmu fiang a si.

2.                     A pahnihnak ah ka sim dingmi cu, zumnak ih cianfelnak hin zumtu pawl leitlun nunah phurnak thawn Khrih palai vekin hna a ttuan ter ruangah beisei hrimhrim ding kan si.

                        A tlangpi thu in vanram lut ding lakah cianfelnak a nei tu pawl hnakin zohman in Khrih hrangah hna an ttuan tam dah lo . Cianfelnak a neitu pawl cun anmai thil ti theinak ah an tthum aw lo ih Khrih ih hnattuan suak mi le Thlarau Thianghlim rawngbawlnak ah hngat aw in hna tampi an ttuan sawn a si.

                        Cianfelnak tlasam tu zumtu pakhat cun amai dinhmun a cekfel awknak ah tikcu rei zet a hmang ttheu ding. Ningzahnak thawn mah le mah a kumkhua dam lo vekin theih awknak nei tu cu amai cahlonak, rinhlelhnak, thinlung tthenhnih aw thei loin  mahte thinlung buainak hlir in a khat ding. A tawizawng in amai sunglam doral pawl a buaipi ringring dingih thil dang tampi a buai pi man lo ding. Pathian hrangih hna ttuannak tikcu malte lawng a nei ding.

                        Asinan, Paul vekin a ciangfel mi zumnak a nei tu cu a kumkhua thlaphannak ruangih dungsipnak ihsin a luat ding. A sual ngaidam a si nak le fa tiih pom a si nak pawl thu ah a thlarau a thlavai lo. Thisen ih nemhnget catuan thukam, catuan hrangah a famkim mi Lalpa i thukam ah a hngat aw dingih a rundamnak cu a hnget cia thil in a thei ding. Cuticun thinlung tthenthek aw lo ten Lalpa'i hnattuannak ah a thinlung a pe ih reipi le tam pi a ttuan thei sawn a si.                         Hi hrilhfiahnak pahnih hi zohhnih uhsi: Lothlo pahnih hi hmun dangdang ah an ret. Pakhat cu New Zealand ah, a dang pakhat Australia ah. An pahnih in thlaici cinnak ah ram fate veve an pek. An ram co mi veve cu a kauhlam le a that lam khal a bang aw cekci. An ta a sinak ih thil ttulmi cozah lam thawi thu tawlrel fel ttul mi pawl cu laisen khal an tawrel thluh zo ih a kumkhua in anmai loram a si ti cu mipi hnenah phuan suah a si zo, an hmin khal loram lam zung ah khum a si thluh zo. Cui anmai ta a sinak cu a kumkhua in a fiang zo ih ziangvek thuneih nak le thil ti theinak hman in a cawk buai thei lo ti ah anmah cu theihter an si zo.

                        Cule, pakhat deuh sawn cun a lo thu cu a fel veten thlaici cin a thawk ih nitin te a lo sungahcun hna a ttuan.

                        Cuti a silaiah, a dang pakhat sawn cun a loram cu amai ta a si taktak le taktak lo a rinngam lo ruangah khatlam le khatlam ah a vak leuh leuh ih zung le mipi hnenah a loram thu cu nitin te a hliakhlai ringring. Ziangah tile lothlo mi farah te a si ih a co mi kha amai canpual hrimhrim si loin a ruahban lo zangfahnak ih a co mi a si ruangah a mah  le a mah kha lo nei tu si dingah a zum aw thei lo.

                        Pakhat cun amai ta sinak cu zianghman rinhlelhnak a neih lo ruangah a thu a fel veten a lo sungah thlaici cin a thawk ih nitin te a lo sungah hna tampi a ttuan . Asinan a dang pakhat cun a lo thu a rinhlelh lai ruangah a ttul lo pin khatlam le khatlam a vah leuhleuh nakah a tikcu cu a hmang ih a lo sungah hna malte lawng a ttuan.

                        Himi pahnih lak ahhin zo deuh in tthansohnak tampi a tuah deuh ding? Zianghman rinhlelh ding um lo ten, a lo sungah hna a ttuan ih a lo sungih thlaici tthabik pawl cingin, a tul mi hmuahhmuah a tuah ruangah kumkhat sungah a lo ih tthatnak hmuahhmuah cu aman nei bikin a hman ruangah tam sawn a tuah suak lo ding maw? Mi zokhal thinlung pa-ngai nei tu cun hi thusutnak cu an sang thei ding. A sannak cu ka sim ttul loin pakhat lawng a um thei. Ziangtik khalah thinlung tthenhnih aw zetih hnattuannak in a ttha bik a suahter ringring ih thinlung tthendarh in rinhlelhnak thawi hnattuannak cun a canvo tthat tlukin hlawknak a nei lo ding.

                        Vanlam boruak thu khalah hi vek thotho in a si. A zumnak thu ah Pathian in a theih termi pawl fiangten a thei tu, rinhlelhnak in zianghman a cawhbuai lomi, ningzahnak le thlahrun awknak zianghman a nei lo tu pawl hnakin zohman in Khrih hrangah hna tampi an ttuan dah lo. Lalpa ah lungawinak cu cuvek zumnak neitu pai thazang a si ringring ding. "Na runnak ihsin a ra mi thinnawmnak cu i pe sal aw la, ka thlarau cu na thu ngai tu siter hram aw" (Sam 51:12 ).

                        A dungthlun tu pawl tlukin khui hmanah khristian rawngbawltu an um lo. Hna ttuan dingah rak piang hrimhrim an bang, Khrih ih hnattuan cu an ti le rawl a si. An nunnak cu anmai ta a si ti  an ruat lo. An tikcu neihmi cu Khrih rian nakah an rak hmang ral . Leitlun nawmnak, damnak, le nun awlsam pawl cu khros hramah an tthum. Hivek ih hna rak ttuan ter tu cu an zumnak ah a ciangfelmi ruahsannak an neih ruangah a si ding ti ka zum. Annih pawl     cu a hnuai lam  vekin a sim thei tu an si, "Kannih cu Pathian ta kan si ih, leitlun pumpuluk cu sualnak in a khat mi a si ti kan thei" ( I John 5:19 ).

 

3.                     A dang pakhat kan theih ding mi cu, cianfelnak hi kan hawl dingmi le kan beisei dingmi a si, ziangah tile khrihfa pawl thinlung a hngetkhoh ter.

                        Hi cianfelnak neih lo ruangah mitampi khristian ti aw pawl lakah thinlung hnget lo, dinhmin hnget lo, lungkim tawklo, thinlung  thiar fi-hlim aw thei lo le leitlun thawn hnawihnih aw in an nunnak a si tiah ka zum. Leitlun thil ruangah an zumnak a cau ttheu. Khrih ih ta a sile silo an fiang awk lo ruangah leitlun thawi tthenawk ding an hreh thluahthlo. Nunthar taktak ah an ciang kuanglo ruangah an nun hlun pawl vun tanta ding an ttih ringring. An ruahnak lakah tthenhnih awk thei lonak an neih mi cu an zumnak le ruahsannak ah an ciangfello ruangah a si. Mi pakhatkhat in kan Lalpa cu Pathian a si tiah an thinlung in zianghman rinhlelh nak um lo le thinlung thiarfihlim aw zetin a sim thei ahcun a nunnak ih ziangkim hma a laknak ah a fiang fuarvi ding. ( 1Siang.18:39).

ZOHZO 12 Many 2001

4).                    A palitnak ah zumnak ih cianfelnak kan beiseinak san cu zumtu mithianghlim a suahter ruangah a si.

                        Hikhal hi thil mak zet le phundang zet nek a bang nan thudik a si. Hmakhat te ah ruahlawk ahcun thil cang thei lo le suangtuahnak vek a bang men ding nan hih; Pathian thutak ih sungmuril ah a um mi a si. Mihrekkhat cun cianfelnak zirhnak hin zetnak le daithlannak a suahter a si an ti nan a tak ahcun cianfelnak taktak nei ih zumnak ih nung pawl tluk in zohman Khrih hrangah pumpe in an tuan dah lo sawn a si. Pathian in an sual a ngaidam zo mi pawl cu Khrih hmin sunlawinak ah tampi an hmang aw sawn ding ih cui Pathian in an sual a ngaidam a si ti an ciannak ruangah ziang tik lai khal ah lungawi ringring ding. Hihi rinum zet ih simmi a si ih zumtu hmuahhmuah in cinken tlak a si ' Zokhal Khrih sungah hivek ruahsannak a nei tu cu Khrih a thianhlim vek in a mah le a mah a thianhlim aw ding a si ' ( I John.3:3 ). Ruahsannak thianghlimlo mi cu hnihsuakza le suangtuahnak thang a si.

                        Pathian Thlarau kaihhruai nak hnuai ah Pathian thawn pawlkawm aw ringring tu tluk in zohman an thinlung le an thei ih cumi hloh ter ding an duh lo . Khrih le an karlak ih khawdur pawl ruangah an dinhmun sang neihmi le an thlangamnak pawl hloh ding an duh lo. Sumpai malte thawn khual a thlawng tu cu ralrinnak a nei lo ih tlai hnu le zan thimtham hnu hman ah tihnung ton ding zianghman a phang lo. Asinan sui le ngun le tangka tampi thawn khual a tlawng tu cu misual tise thei tu lak ah a ralring ringring ding. A lamzin, a riahnak, a umnak le a pawl kommi pawl tiang in a fimkhur zet dingih pawngpa vah in a vak dah lo ding. Pathian thawi remawknak eng hnuai ih a ceng tu pawl cu cui eng hnuai ihsin hlohsal ding a phang bik tu an si dingih Thlarauthianghlim ti riahse tu si hi a tih bik tu an si ding.

                        Himi thil pali pawl hi Khristian a ti aw tu pawl hrangah hminsin ding ah ka sim duh. A kumkhua in banthacak pa cu na kiangah hmuh ringring na duh maw, Jesu aw thawng cu na thlarau kiang ah nai ringring ding na duh maw, cuticun ' kei mah ni na rundammi ka si ' na ti duh maw ? Na san sung le na damlai can hmuahhmuah ahhin Grape hmuan ih sawrbawk um bik mi si na duh maw?  Khrih ih dungthluntu mi raltha, hngetkhoh, thu then hnih aw, tumbul nei le cawhpawlh lomi si na duh maw ? 'Cucu nei seh la kan duh! Cucu kan beisei nan kan hnen ihsin a hla tuk; na ti ding maw ?

                        Cuti a sile, cianfelnak na ngaihthah ruangah a thup ih famkim lo nak na nei, zumnak dinhmun niam zet ih na lungawi twk ruangah dinhmun niam ah na um ringring nak a si ti hi na thinlung sungah na ngaihtuah dah maw ? Hmasawn le thansohnak ih hrampi zumnak hi ziang ruangah a tawdap ah a tang ringring thihi na ngaihtuah dah maw ?

                        Tui na dam lai can tawite ah ka simmi hi thlun aw. Zumnak ah thangso ding in zuam aw. Nauhak vek in Pathian hnen ah hngat awk nak zumnak hawl aw. Paul in a rak hawl vek in zumnak ih ciangfelnak hi hawl aw. Paul vek in sim thei tum ve aw, ' Ka zummi cu ka thei, hihi ka ciang a si, a nih cu ka ta a si ih keicu a ta ka si' ti ve mei aw.

                        Zindang le tidan dang in na rak hawl rero men ding nan na tlinlo hulhual ding. Na tumdah dan kha thleng aw. Na rinhlelhnak kha hlawnhlo aw la Lalpai kutcak ihsin zir aw. Pumhlum ih hngat awknak in thawk aw. A thangdah lo zumnak kha tanta aw la kan Lalpai thu vek in a mah cu thlun mei aw. A lo rundam tu mi ropi pai hnan ah na thlarau le na sualnak zate thawn thum aw mei aw. A mah ah zumnak in thawk aw la ziangkim na nunnak hrangih mamawhmi pawl cu pekbelt na si ding.

                        Ziangruang a ciangfel mi ruahsannak hi zumtu mi tampi pawl in co a si lo theu ? tih thusutnak sannak pali pawl . Ka run tarlang ding.

                        Tuhi ka simmi sungih a netabik lam ah ka thleng thlang. Ziangruangah cianfel zumnak le ruahsannak hi co a silo theunak thu ka lo sim thei ding tiah ka lo dam. A tawten ka sim ding.

                        Hihi a thupi tuk mi thusutnak a si ruangah kan zaten thinlung tak in kan hliakhlai ding ah ka duh.A taktak cun Khrih ih milai pawl lak ah mi malte lawng in cianfelnak thlarau thlawsuah             dinhmun hi an thleng.Mi tampi cun an zum nan malte lawng an co .Mi tampi cu rundam-zumnak an nei nan thuthangtha eng hnuaiah-mah le mah rinsan awk nak nei tu cu mi malte lawng an si .A umtudan ka simmi hi kan zaten kan pom cio ding ka zum.                                                           A sile,a dungthuntei Paul in kan hawl ding ih in simmi thutak hi ziangruangah zumtu mimalte lawngin an hawl ih an pi?Ziangruangah a ciangfelmi ruahkannak neitu hi hmuh ding an mal zet?

                        Hnuaidawrnak tumpi thawn thu malte lawng run tarlang ka duh. Leitlun leh vancung ram khal ah an ke hmai ih ka kun tulmi mi tampi pawl cu himi a caingfelmi ruahsannak hi rka nei lo an si. Lalpa in a minung pawl ih thintawinak hi a hmu ih an hrangah cianfelnak hi a tha lo a ti tla a si men ding, an thlarau lam hriselnak dingah thlarau dinhmun niam ih ret hi a tha a ti tla a si men ding. Pathian lawng in a thei. Cu pawl cu vun tanta hrih seh la, zumtu mi tampi in cianfelnak an neih lonak cu a hnuai lam ih thu pawl ruangah a si ding ti ka phang.

 

1)                     A tlangpi thu ah, pakhat cu thiamcoternak zirhnak le theihnak an tlaksam ruangah a si ti ka zum.

                        Hitin ka ruat, zumtu mi tampi lak ah thimcoternak le thianternak hi an theih pawlh theu a si. Thuthangtha cu an dawng nan an mah in ziangtal cu kan tuah ve ding um a si an ti. Khrih ih taksa peng taktak si ding ah ziangtal cu kan tuahnak a tul a si an ti. Cutin ansim lai ah an fimkhur tawk lo ih thiamcoternak an sinak cu an mai tuahnak thenkhat ruangah a si tiah an ruat thawk. Khrih in an mah thiamcoternak ding ah ziang a rak tuah ti an hmu fiang thei lo. Pathian hmaiah khrih ih pommi kan sinak cu milai tuahnak ruangah a si lo. Curuangah thiamcoter kan sinak cu kan mah tello pumhlum ih tuahsuak mi a si. Thil dang zianghman tello in, kan mah lam ih a tulmi umsun thil pakhat le a lotheihlo ih thil tul mi pakhat cu 'zumnak' a si. Cuticun a cak lo bik zumtu khal a cakbik zumtu vek in famkim zet le tlaksammi um loin thiamcotermi a si.17

                        Misual kan sinak vek ih thiamcotermi kan sinak hi mi tampi in an theihhngilh theu. Misual dinhmun ih ka um lai ah thiamcotermi kan si,.. Methuselah san ih kan nun sung cu cuhnak ihdinhmun sang kan thleng thei lo. Rundammi misual, thiamcotermi misual, thartermi misual, kan sinak cu rinhlelh ding a um lo-a si, misual, misual, misual, a netabik tiang misual kan si ringring. Thiamcoternak le thianternak a bang awk lonak hi an thleidang thei lo a bang. Thiamcoternak kan sinak cu theh zomi hnatuan a si ih zianghman hmalam sawn vivo nak ding a um lo. Asinan thianter kan sinak cu a famkim lo mi le a tlamtling lomi a si ih kan nunnak a tetabik tiangah a tlanglim lo ringring ding mi a si. Zumtu pawl hin hi leidam sungah ziangmaw tik can tal ah simaw sualnak ih hnawihhnih lo le sunglam nun ah famkimnak dinhmun thleng thei ding in an ruat aw. Cuticun vanmi vek dinhmun an thlang thei lo ti an hmuh tikah an mahte an nunnak ah ziang maw thil sual pakhatkhat a um ding tiah an ruat aw. Cuticun nitin an nun ah riahsia in an pawltla in Khrih ah zianghman covo le dinhmun nei nawnlo ding an si pang ding ti an phannak ah tih le phannk in an khat ih hnem le fawrhfial theih in an um lo.

                        Hihi thuhi thaten zohhnik uhsi. Zumtu pakhatkaht ih thlarau in a zumnak ah le ruahsannak ah cianfelnak a neih lo ahcun a mah le a mah cek aw fel seh. A zumnak ah a ciang felfel le fel lo, thil bang aw lo pawl thleidan thiamnak a nei maw nei lo, a mit in thianternak a hmu thei maw thei lo, hi pawl hi sut aw fel seh. Cianfelnak a theih ciang hlan ah zumnak cu ziang a si tile zumnak ih thiamcoter nak cu ziang a si ti a theih fiang hmaisak a tul.

                        Himi thua ahhin Kalatian khua ih kawhhran fehsual pawl bang in mi tampi cu kan feh sual tamnak bik a si. Khrih hi ziang a si tile Khrih in ziang a tuah ti an theih hmasak a tul. 'Dan ih hnatuan nak tel lo in thiamcoternak a thei fiang tu cu mi vantha an si.

 

2)                     A dang pakhat a tlangpi thu ih ciangfelnak tlaksamnak thu cu zangfahnak hnuai ah thansohnak thil pawl daithlan le ngaihthah ruangah a si.

                        Himi thu thawn peh aw in mitampi thuthiang vek si loin le tihnung zet zirhnak hnuai ah an talbuai ding ti ka phang; cucu ka ti hrimhrim mi a si lo, mi hrekkhat lak ah cuvek ruahnak nei an um a si. Mi tampi cun, pianthar hnu ahcun mipi lak ih khawmawk le sakhua lam cangvaihnak pawl ahhin an tel a tul lo ih inn lam ah nuambangsel ih to men le ihkhun ah nuam zet ih itthat men in anlung a awi thei ringring ding ti ah awlsam zet in an ruat. Zangfahnak an co mi pawl cu an mai nawm awknak ah hman ding a si ti an theihhngilh. Hivek zumtu oawk cun hmasawnnak dingih an canvo tha pawl khal a lak in an hlohthluh, sakhuanak ah hmasawnnak, zumnak ah hmasawnnak, le thianhlimnak ah hma sawn sinsinnak pawl hi an nei lo. An zumpek te ih an dinhmun niam te ah an lung a awi tawk ringring ih hmasawnnak an ngaihtuah in an hawl lo ruangah an thangso loih an um kel in an um ringring khal le mangbang ding kan si lo.

                        Catbanglo ih hmalam nawr vivo ding hi kan beisei ding le kan tumtah dinga si ih, cui hmasawn nak cun kan kumthar hman dan, kan suahni campha hman dan, kawn cawlhni hmandan, le nitin kan nuntudan pawl a danglam ter ding a si ti ka zum (I The.4:1). Zumtu cu theihnak, zumnak, duhdawtnak, thu ngai nun pawl hi nitin nun ah tam sinsin in nei ding a si.  Sawmthum kan dawn a si ahcun sawmruk dawng thei ding in kan taimak a tul ih, sawmruk kan dawh ahcun zankhat dawng thei ding in kan taimak a tul. Lalpai duhnak cu kan thianhlimnak a si vek in kan nih khal in cucu kan duhmi a si ve hrimhrim a tul. (Mth.13:23;I The.4:3).

                        Cu hmuahhmuah lak ah thil pakhat kan cian ding mi cu, taimaknak le ciangfelnak hi then theih an si lo ti, a si. 'Hril nan sinak le kawl nan sinak ciang sinsin dingah taima zet in zuam sinsin uh' (2 Pet.1:10) ti ah Piter in a sim. 'Nan ruahsanmi cu a kim suak theinak dingah a net tiang in taimak suah fingfing uh, tihi ka saduhthah bikmi a si' (Heb.6:11). Solomon cun, 'A taima zet tu pai thlarau cu a thau ding' a si (Thuf.13:4). Himi thu ah Puritan pawl ih rak thlun mi thu hi thutak a si, Zumnak cu theihnak in a ra ih cianfelnak cu tuahnak tel lo in a ra lo'.

                        Himi casiartu lak ah zumnak ih cianfelnak cu a duh nai colo nan um maw? Ka longmi hi hmin sin aw. Ziangtluk in na beisei hman ah taimak nak um lo le tel lo cun na co dah cuang lo ding. Reilo te thil ti lo, thlarau lam thl ah tuarnak tello in zianghman na ngah lo ding. 'Mi zangzel pa cun a thinlung in thil ziangkim aduh zet nan zianghman a ngah dah lo (Thuf.13:4).18

 

3.                     Adang, thutlangpi, cianfelnak tlaksamnak cu nunnak ih dinhmun hnget lo nak raungah a si.

                        Riahse zet in le thinnuam lo zet cing in himi sim ding hi ka hreh zet. Hihi mi tampi ruahsan nak nei lo ding ah a kham tu a si ding ti ka phang zet. Tulai kan khristian nak hi tuhlan hnak in a kau in a sau zet rualrual in khatlamah a pawnglang zet a si ti ka pom a tul hi ka thin a nuam lozet.

                        Dinhmun hngetlo nuntudan hi thinlung daihnak siarsuahtu a si. Thil pahnih a kawmkhawm aw thei lo mi a um. Cucu an feh tlang dah lo ih an fehtlang dah fawn lo ding. Na sungmuril ah sual thuhruk mi na nei ih cucu hlawnhlo ding in na thinlung thenhnih aw thei lo ih a tul can ih na kut vawrhlam tan ding maw na mit vawrhlan phawrh ding maw na ti thei lo ahcun ziang tik hman ah na zumnak le ruahsannak ah ciangfelnak na nei dah lo ding ti ka lo sim duh.

                        Thinlung dinhmun hnget lo nun, tumtah nei ih ral tha zet ih hmalam nawr ngam lonak, leitlun thawi hnawmhnawih awk ringring nak, Khrih thuthangtha phuansuahnak ah ning zahnak, sakhua nun ah thukthun awknak, thianghlim nun le hmasawnnak nu pawl thawi hlan awk nak, hi pawl hi na thlarau sungah nathrik suahtertu an si ih hi pawl le thianfai an si hlan cu sakhua nak ah thiltha na tuah mi pawl le thlarau rawltha na ei mi pawl khal an rak siat suah cingcing ih hma sawn thei loin na dinhmun kel ah na um ringring nak a si. Ziangkim fel le famkim ih a can thei nak dingah na ngaihven lo ahcun, a tum maw a te maw sual cu na huat lo ahcun Pathian ih ngaidamnak le fa ti ih pawm nak pawl hi na nun ram ah ciangzet in an lang thei lo ding ih na beiseinak cun ni khatkhat ah a lo ti cau lak men ding (Sam 119:128). Thiltha lo pakhat in na thinlung a lo ti cau dingih na hnangamnak cu leivut ah a lo thlaksak ding. Thlarau ih theihpi nak in rahtha na rah theinak dingah nitin na nun ah thlarau ci na tuh a tul a si. Na nunnak ziangkim ah Lalpai duhzawng in na tuah lo ahcun Lalpai lamzin cu duh um zet le nuam zet in na theithei dah lo ding.19

                        Kan rundamnak cu ziang ti hman in kan mai tuannak ah a thum aw lo ih Pathian ka thangthan. Zangfahnak in rundam kan si ih-diknak kan ruahnak ruangah le dan thlunnak ruangah si loin zumnak in rundam kan sinak a si. Asinan kan rundamnak, rundam kan sinak cu kan nuntudan ah a lang suak a si tihi zumtu pawl sim lin ka um thei lo. Nun dinhmun hnget lo hin Pathian le kan lakah khawdur suak ter in kan mit a thim ter ih kan fehnak thaten kan hmuhthi lo nak a si. Ni cu khawdur phen ah a um kel le a satkel ten a sa nan na mit in na hmu thei lo ding ih a hlumnak khal na taksa in a thei ban lo ding. cuticun na hrangah zianghmanlungawinak le nawmnak a um lo ding, cule na thlarau cu a dai ding ih riahsia in na um ding. Asinan ziangkim Pathian hmai ah tha zet le fel zet ih tuahnak lamzin ahcun ciannak ni cu thinlung sungah a tlang ih nunnak ah a tulmi khawhlum mi a pek tlun ah fehnak lamzin fiang zet in mi a hmuh ter, cule ka sit bah nak lak ihsin himdamten mi a kai hruai.

                        David ih hitin a sim, 'Lalpai thuthup cu a mah tihtu pawl hnen ah a um ih, a thukam pawl cu a hmuhter hai' (Sam.25:14). 'A tongkam dikzet ih a hmang aw thiam tu hnenah Pathian rundamnak ka hmuhter ding' (Sam.50:23). 'Na dan a duhtu pawl cun, humhimnak famkim an ngah; zianghman in a bah ter hai lo a si' (Sam.119:165). 'A nih cu tleunak sungih a um bangin kan nih khal tleunak sungahkan um a si ahcun pakhat le pakhat pawlkawm awknak kan nei' (I John 1:7). 'Tongkam le kaa lawng in duhdaw aw hlah uhsi, cuhnak cun thutak le tuahnak in siawn seh : cuticun kanmah cu thutak ta kan si zia kan thei aw ding ih, a hmai ah kanthinlung in kan ciang ding' (I John 3:18,19). 'Pathian ih thupek mi kan thlun ahcun a mah a thei tu kan si ti a fiang a si'( I John 2:3).

                        Paul kha Pathian hmai le minung hmai ah zianghman hnaihnawk nak um lo ten a sia-tha-theihnak kil him ringring thei tu a si. ( Dung.4:6).Raltha zet in hitin a sim ngam, ' Ka doral cu thaten ka do ih, zumnak cu ka kil kawi'. Curuangah Lalpa in hivek ih rinawknak a  pek hi ka ni ah i pe leh dinga si' a ti.

                        Zo in simaw zumtu ti aw ve ai in Jesu Khrih ah cianfelnak cu a beisei ih a ci thei hrilhlo a si ahcun hi khal hi ruat tel seh. A thinlung kha zoh ter aw, a sia-tha-theihnak kha zoh ter aw, a nunnak kha zoh ter aw, a lamzin kha zoh teraw, a inn lam kha zoh ter aw ( a nuntudan, a tongkam, a ruahnak, suangtuahnak le a thinlung put pawl kha zoh seh ). Cu pawl a zoh theh hnu lawngah hitin a sim thei men ding, ' Ruahsannak ah cianfelnak a um lo hi san a  um a si'.

                        Himi casiar tu hmuahhmuah in an mah te cio an ruah ding ah thil pathum ka tanta. Hi pawl hi ciang fel zet ih ngaihtuah tlak an si ti ka fiang. Thinlung thiang ten kan ngaihtuah lo ding maw ? Lalpa in ziangkim theihfiang theinak in pe hram seh.

                        Khrih rawngbawltu pawl ih zirhnak hi ngai aw. Kumkhua a daihmi le na hnen ihsin lakhlohsal a theih lo mi hlawn thilri hi hawl sawn aw. Cui hlawn thil cu a kumkhua a siathei lo mi khawpi ih a ummi e si. A kai thlun tu Paul in a tuah vek khan tuah ve mei aw . Khrih Jesu hnen ah na nunnak kha pe aw la, a siatthei lomi nunnak lukhum lo pe dingah a man cia ringring tu kha hawl aw. A hngawng kawl cu la aw la a hnen ihsin zir aw. Diriam nak taktak  a lo pe thei lo tu pai hnen ihsin suak thlang aw. Na thlai awk ringring ahcun rulpi bang in a lo cuk tu ding sual lak ihsin suak aw. Misual farah te na si vek in Lal Jesui hnen ah ra pan mei aw, a lo pom dingih a lo ngaidam tlun ah nun thar cu a lope ding. Cuticun na nunnak ah daihnak thlarau cun a lo luahkhat ding. Hihin leitlun in a lo pek dahmi hnangamnak hnak in a tha sawn mi hnangamnak a lo pe ding. Na thinlung sungah hmun cu Pathian in  Fapa Thlarau lawng ih luahkhat thei ding in a tuah mi a si. Khrih ih thlarau in cui na sunglam hmun awl cu a lo luahkhat lawng ah na lung kim in na minung sinak ah diriamnak na nei ding. Lut ve aw la kan co mi vek hi in ra tawm ve aw. Ra ve aw la kan kiangah to ve aw.

 

2.                     A netabik ah ka casiartu zumtu pawl hmuahhmuah lamah her aw in, unau thu sim ten malten la run sim ta ding.

                        A thupi bik ih ka sim duhmi cu hihi a si; Khrih na pomnak ah a caingfelmi ruahsannak na neih hrih lo ahcun tui ni ah cucu ngah ding in hawl aw. Lalpa na zummi cu zo a si ti cawl loin hawl aw.

                        Tulai san ah Pathian fa tiih kawhmi lak ah ciangfelnak nei hrawthrai lo tu pawl hi duh um lo zet le ning zah thlak zet mi a si. ' Hihi riahsia ih topi tlak an si'. Trail in a simmi cu, '' Mi tampi cu Khrih in a kawh hnu kumkul sawmthum tiang hi rinhlelh nak thawn an nung theu'. Paul in a simmi vek beiseinak sangpi neih tum cio uhsi. Zumtu hmuahhmuah in hi cianfelnak hi hawl ding kan si; Pathian thlawsuah nak thawn hi mualhponak hi neh tum uhsi ( Heb.6:11).

                        Casiartu zumtu unau, hihi na duh taktak mi a si maw, ruahsannak ihsin cianfelnak ah , hngat awk nak ihsin zumnak ah , cianlonak ihsin theihnak ah, na dinhmun harsatnak ihsin thleng awk ding hi na duh lo maw si? A cak lo zet zumnak cun rundm na si ding ruangah na lu ng  a awi tawk ding maw si ? Cianfelnak cu vanram kai nak ah a lotheihlo ih thil tulmi a si lo ruangah cumi tel loin na lungawi tawk mei ding maw si ? Cuvek tuahnak cu a hrisel mi ruahnak a si lo ih a dungthlun tu pawl ruahnak vekl a si fawn lo. Tu rori ah tho aw la hmalam ah feh aw. Sakhua nak tobul ah to tektek aw hlah la famkimnak lam pan in feh thlang aw. Pathian in thlawsuah tumpi a lo ruat sak lai ah thil fate menah na lung awi tawk hlah seh. Thil fate khal kha hnawng aw hlah la Pathian malsawmnak tumpi pawl cu hawl vivo aw.Tui na dinhmun niam te ah na lung awi tawk in to men aw hlah.

 

1.                     Ka casiar tu Pathian hnen ah a pe aw hrih lo tu pawl, leitlun a suahsan hrih lo tu pawl, thiltha sawn hril ih Khrih dng a thlun hrih lo tu pawl hnen ah hi thil thupi zet hliakhlainak th hi ka sim hmasa phawt ding.

                        Himi thutlangpi sung ihsin khristian diktak pawl ih canpual le hngamnak pawl thu na zir ding ka lo duh sak.

                        Pathian palai dinhmun in na par ah thu ka lo then mi a si lo. Siahhlawh tha bik ih a lo pek thei mi cu thildang a si lo, ruahnak tawntai te thawn lo simmi a si ih a thu lawng hi a ropi zet mi Lalpai thutak a si. A  lalnak ram ih hnangamnak dinhmun sang zet ihsin thu na par ah ka then mi a si lo, asinan sersiammi lak ah a farah bik dinhmun in duhdawtnak thawn thu ka lo sim mi a si sawn. Thlawsuah kan co dingmi co ban lo ah kan tla se thluh zo . Ciangfel ruahsannak a nei tu cun an hmuh thei mi a si ih Pathian khawpi sungih thil ropi a phunphun pawl ah hin hngat aw sawn aw. Na thinlung in a pai dah lole a neih dah lo mi hnangam daihnak a um a si. Kan Pathian ih inn ah cun rawl ti cawk lo in a um nan, mi hrekkhat in malte lawng an ei in an in ih an cak ngaingai theilo nak a si. A sinan hmasawnnakah mawhphurhnak cu kan Lalpai par ah a si lo, kan ,mai mawhphurh liolio a si. 

                        Cu hmuahhmuah lak ah a cak lo bik Pathian fa hman ih neihmi hnangamnak na theih lo mi a sum a si. A thinlung lenglam ih doral donak le harsatnak pawl cu na hmu nan cumi sunglam ih sui man khung pawl cu na hmu ban lo a si. Khrih in sungsang ih a cak lo bik mi pakhatkhat hman in na dinhmun thawn thleng awk ding a duh lo ding. Cianfelnak a mal bik a nei tu hman hi na dinhmun ih dinhnak cun khui maw khua in a tha sawn deldel a si. A cak lo zet nan, na neih mi ruahsannak a nei a si. Zohman ih laksak thei lomi thiltha a nei, a mah thlauthla dah lo tu ding rundam tu a nei a si, hlawn thil a hlo thei dah lo dingmi a nei, cu pawl cu na mit in na hmuh thei lo ruangah zianghman ah na rel lo men ding. Asinan na ruahsan nak hmuahhmuah cu a hloral thluh lai ding. Aw, cucu maw mifim na ti awk rero ! aw, lehhnu ih na cemnak ni na ruat dah lo maw si ?

                        Tulai leitlunmi pawl hrangah hin thuk zet in ka ngaih tuah. Hi leitlun ah hlawn thil a nei tu le ruahsannak leitlun ih a ret tu pawl hrangah hin ka ngaih tuah. Hi lalram hlun le uknak hlun hi a hram thawk ihsin an cim thawk tikah; siangpa hrang pawl le an fale pawl, milian le mi ropi pawl hi an nunnak himnak hawl ih an tlan ih an lu himnak an hmuh lo tikah; leitlun mi pawl ihhngat awknak thilri pal hin man an neih nawn lo tikah-cu pawl hmuahhmuah kan hmuh tik ah, leitlun ih a pek theimi bak zianghman ruahsan ding a nei lo tu pawl le a siatthei lo mi lalram ah zianghman a nei lo tu pawl umtudan ding hi ka ngaituah.

                        I zum aw, i zum aw ! cianfelnak hi hawl tlak ho khaw a si. Himi tel lo ih na lung a awi tawk tikah Pathian pekmi zangfahnak na hnawng tluk a si. Ka sim rero mi pawl hi nang mai hnangam nak ding hrangah an si. Hi leitlun thil ri hrangah cun ziangtluk saw a pawimawh ding ! na rundamnak cu Pathian ruat cia le a ciangmi a si. Pathian in cucu a thei .Cucu ziangruangah a dik ti na hawl lo ding maw ? Hinah hin thuthiang thawn a kaih aw lomi zianghman a um lo. Paul in nunnak cabu hi a hmu dah lo, asinan ' ka thei ih ka zum a si' a ti.

                        Cuvekcun na nitin thlacamnak ah hmang ve aw la na thangso ve men thei ho khaw. Na zum vek in daihnak na nei ding . Hi thlawsuahnak hrampi hi a lang thei tawk ih tam in cin tum aw la a rei le rei lo men a par cu na hmu cing ding. Hmakhat te ah cianfelnak cu na hmu lo men ding. A cancan cu kan hngah tla hi a that nak a um: awl tuk ih kan ngah mi tlai hi a man kan nei ter lo theu. A lang lohli lo khal a si len cucu zumnak thawn hawl aw la hngak ringring aw. 

                        Zianglam khal a si len, thil pakhat na theih lo ih a um ding ka duh lo mi a um : cianfelnak na neih hnu ah a cancan ah rinhlelh nak in na ruahnak sung ah hmun a lak theu tik ah na lung phang hlah seh. Leitlun ah na um lai ih vanram na thleng hrih lo tihi na theih hngilh lo dingah a tha. Sual ih a cencilh mi taksa sungah na um lai ih tisa cun thlarau do kalh zawng in ni neta bik tiang a hiar ringring ding. Phar natnak hin a insung phar pawl a suahsan dah lo ding, thihnak a thlen hlan lo cu nathrik cun a kawp eu eu ding. Cuvek thotho in Lal Jesu a rak thlem tu Satan pa cu a cak zet ih, Piter a thlemthlu tu cun a tu hi nang mah a lo thlem thlang ding. Na thluakbu sungah vawi tampi cu zaingmaw rinhlehnak cu a cam ringring thei mi a si. Zianghman rinhlelhnak a nei dah lo tu cu zianghman hloh ding khal a nei dh lo a si. Zianghman tihnak khal a neilo tucu zianghman thil man khung khal a nei lo. Thiksiatnak a nei lo tuntun duhdawtnakk hi malte lawng a thei . Asinan ziang tik hman ah na tha nau dah hlah seh; a lo duhdaw tui sung in nehtu lakih nehtu sinak na co ding.

                        A netabik ah, cianfelnak hi a felfai bik khrihfa pawl hman in an fimkhur tawk lo ahcun ziang maw cang ahcun an hloh thei a si tihi theihhngilh lo a tha.

                        Cianfelnak hi a siat awl zet mi thingkung vek a si. Nitin te le nazi kar tinte ti tawih le k9l khawi a tul. Curuangah himi na ngah ve ten thla cam sinsin aw la tha kil khawi sinsin aw. Rutherford in a sim bang in ' Cianfelnak cu tam sinsin ter aw ' . Catbang lo in fimkhur ringring aw. Pilgrim progress sung ih kan hmuh vek in khristian pakhat kha cawlhhmun ah a cawlh sung ah a tikect kha a hlo ti kan hmu. Hihi na thinlung sungah ret ringring aw.

                        David kha sualnak sungah a tluksiat tikah ziangmaw zat sung si maw a cianfelnak kha a hloh ti kan hmu. Piter khan a Lalpa a phatsan tikah a ciannak kha a hloh ti kan hmu. Zokhal in an cianfelnak cu an co sal ti cu kan hmu, asinan mitthli tlak nak tampi an tonhnu ah a si theu. Thlarauram thimnak hi dunglam ihsin a ra ih taksa pumpuluk in a fang suak thluh theu. Cui thlaraulam thimnak cu a ra ti kan theih hlan ah kan kiangah a um cia theu, nuamteten kan hnen ah a um ve theu ih huamtetenin suahsan sal theu. Curuangah thlarau lam ih tumsuk hi a awl te theu a si. Hmasawn ding in taimak nak a tul. Curuangah ka lo simmi hi ngai aw, Lalpa ah lungawinak na neih tikah fimkhur zet in thlacam ringring aw.

                        Hi hmuahhmuah tlun ah Thlarauthianghlim cu riahse ter hlah. Thlarau cu tawp ter fawn hlah, thinheng ter fawn hlah, sualnak fate le  thin tawinak ruangah dawi fawn hlah. Nupa karlakah lungruallo nak a um tikah innsang a nuam lo ter vekin na thlaraulam ah dinhmun hnget lonak malte a um tikah nangmah le na thlarau karlak ah nel awk lonak a um ding.

                        Cu pawl zate tlun ah ka thunetnak hi ngai hnik.

                        Mi zokhal Jesu Khrih ah Pathian thawn nung kumkhua tu cu daihnak le hnangamnak tumbik nei  tu a si.

                        Lalpai dungthluntu, zumtu cun thianhlimnak dinhmun sangbik thlen thei tum in a zuam ringring dingih a ciangmi ruahsannak ah a nuam aw ding. Cuitlunah a rundamnak thu rinhelehnak um loin hnangam thlepthlep in a zum ding.

 

                       

 

A SUNG THU UM PAWL BAWMTU THU LAKKHAWMMI

 

1).                    ' Mawhsiatnak ihsin Khrih ah Paul kha rundam a si hnu khalah nehnak lungwithu sim ding a si rualrual in hi lei taksa sual cencilhnak ruangah phunzainak le ttahsuaknak khalin a cencilh thotho a si. Ziangruangah tile unse dawng lei taksa hi a thleng awk hrih lo ruangah a si'   ( Rutherford: Trial and Triumh of Faith, 1645 ).

 

2).                    " ' Thlarau ih theihpinak ' nei tu vekin a um aw ter tu pawl hmuahhmuah hi kan pom lo. Mi hrekkhat pawlih sakhua mi si awk ternak pawl ahhin zianghman zumtlak ka hmu thei lo. Anmah biaknak cu milai mithmuh ah pom le fak an hlawh theinak dingah lar awknak le mah le mah rin awknak lawng a si. Asinan a ra thleng lai dingmi ruangah ziang zirhnak khal hi hnawng hlah uhsi " ( Robinson: christian system )

                        Cainfelnak dik cu thuthiang sungah a hngat aw: pawnglak zumnak pawl hin thuthiang ttansan zianghman an nei lo. An ttansan a dik a si ti theihnak khal an nei lo. Hihi Thlarau theihpinak le tacik khen lomi milai suangtuahnak men a si ih zianghman umtuzia nei lo le dan kalhmi a si. Kan zumnak ah kan hngat awknak thu hi Thlarau thawkkhum mi le seal khen mi a si a tulih thuthiang thawn a mil aw mi a si a ttul. Zumnakih cianfelnak cun zumtui thinlung  hnuai a dawr ter. Asinan milai rua hmannak le suangtuahnak men cun porhawknak le milai hlirsoh awknak ah mi a hruai. Fanghi pawl cu tlunlam pan in an zam ih sui cu hnuailam pan in a ttum swn. Curuangah himi sui mankhung vek ih a man a khung mi cianfelnak a neitu cu a thinlung hnuaidawrnak in a khat sawn' ( Thomas Weston : A Body of Divinity, Banner of Trust, 1974).

                        ' Milai rua-hmannak men cu nun thlahdah awknak thawn a kawp aw ttheu. Cucu milai sia-tha-theihnak ih hma laknak a si. Sual hi an ngaina ih sual tuah khal pawisatnak an nei lo. Cucu milai rua-hmannakah hngat aw in mah le mah cian awk ter nak ruangah a si.  A zumnak le  cianfelnak zianghman hloh dingkhal a nei loih phannak khal a nei lo. Milai rua-hmannak cun sual a tuah ding, ziangah tile Pathian zangfahnak ah a hngat awk lo ruangah a si. Asinan zumnak ih hma laknak cun sual a tuah lo ding, ziangah tile Lalpa cu a ngaina ih a thu ah a tuhlut awk ruangah a si. Hnuaidawrnak cu vanram lamzin ah a um. Vanram kai dingah ruat aw aw in a porh aw zet tu pawl hi hremhmun tlak a ttih zet tu pawl hnak hman in vanram an kai lo sawng ding.  (Adams on Second Epistle of Piter,1633 ).

 

3).                    Zumnak le hnuaidawrnak an feh tlang thei lo ding tiah mi tampi in vawitampi an ruat sual theu. Zumnak le hnuaidawrnak hi pakhat le pakhat an lung a rual lawng hman si loin then theih an si lo'.( Robert Trail ) .

 

4).                    Augustine in a simmi cu, ' kan zumnak ih cianfelnak cu hro suannak a si lo; hihi kan zumnak ih mizia a si'. Hinah hin porh awknak a um lo, Pathian biaknak sawn a si. Hihi milai rua-hmannak men a si lo ih Pathian thukam a si sawn ' ( Bishop Jewell: Defend of the Apology,1570).

                        ' Kan cianfelnak hi kan mai ruahnakah a hngat aw a si ahcun, cucu milai rua-hmannak men a si tiah kan ti thei ding. Asinan zumnak dik cu Lalpa le a thiltitheinak ih huham cahnak ah a hngat aw mi a si sawn. Asinan Pathian thilti theinak le huham cahnak a thei lo tu cun thil fate men ah an ruat ding. A ciangfelmi ruahsannak cu zo in milai suangtuahnak men a si tiah a sim ngam ding ' ( Gauge : Whole Armour of God, 1647 ).

                        Ziangvek ttobul ah so hi cianfelnak cu a tthum awk? Hihi kanmai par thil pakhatkhat ah a si lo ticu a fiang. Cianfelnak in kan tuar theinak cu Pathian par ah a tthum aw ti cu a fiang. Kanmah le kanmah kan zoh awk tikah ttihnak le rinhlelhnak ding lawnglawng kan hmu. Asinan Pathian kan zoh a si ahcun cianfelnak ding khawp in kan hrangah thu a um a si ti kan hmu ' ( Hilderson on John 4,1632 ).

                        Kan ruahsannak cu thu lenglawng men ih hnat aw mi a si lo. ' Kan ring pam lo ziang',' Cutin a si men ding ' ti vek ttongkam parah a hngat aw mi a si lo ih a hnget zet mi ttobul, sankhuk ih a danglam dah lo le a thleng aw dah lo mi pai thukammi parah a hngat aw mi a si. Kan rundamnak cu Pathian kut ah a hngat aw mi a si; Khrih ih cahnak, le a thleng aw dah lo mi Pathian ih sinak ah a thum aw mi a si ' ( Samuel Rutherford : Letters, Banner of Truth Trust,1973).

ZOHZO May 6

5).                    Khrih zumtu cu vanramlam pan ih a khualtlawn nak ah a pilhlo tile a thihlo ti khal a um dah fawn lo. Zion tlang parah an zaten himdam zet in le cak zet in an tong aw thluh ding. Khrih in zohman a hloh lo ih, zohman a hloh dah fawn lo ( John.6:39 ). Raldonak ah zumtu pawl ih ruhrang pawl hi hmuh ti a um dah lo ding. An mah a duhdawtu hmin in nehtu can an cang ringring ! ( Rom.8:39) Robert Trail.

 

6).                    Himi thu tampi a thei duh tu pawl cun himi cabu neta lam ah tarlangmi a um ih cutawk ah mirang Pathian zumtu mi tampi pawl nun ihsin himi thu an nunpi zia pawl a hmu ding. Himi cang sungah run telh ding in a thu a sau tuk ih ka telh thei hrih lo.

 

7).                    Khrih zumtu pawl an an-hai dah lo. Pakhat hman an-hai an um dah lo ih, nang khal na zum a si ahcun na an-hai dah lo ding. Hihi mimal nunih piantharnak a hmu tu, mawhsiatnak sungihsin a suak zomi, Pathian siahhlawh pakhat pai zumnak tongkam hngetkhoh zet a si. A nunnak cem zawng ah aw hro thawn a sim ta mi cu " Jesu Khrih hmai zoh ih a  feh tu zohman an hlo ral dah lo ding " ( Robert Trail : Works, Banner of Truth Trust, 1975).

 

8).                    Pathian ih ropitnak hnu ah thil thupi le ropi kan tum ding cu kan mai rundam a si; cun a thlum bik kan beisei dingmi cu kan rundamnak ih cianfelnak a si. Hmailam ih kn hmuh lai dingmi nunnak ah kan nawm awk dingmi thu ah kan cianfelnak hnak in hi lei damsungah kan nawmnak ding mi thildang zianghman a um lo. Mi thianghlim hmuahhmuah cun hi leitlun an suah san tikah vanram ah an nuam aw ding' ( Joseph,1653 ).

 

9).                    Hihi Bishop Latimer in Ridly hnen ah a simmi a si," Ka thlarau dinhmun ahhin hnget khoh le ciangzet dinhmun ah ka ding ti ciannakthawn ka nun tikah kiosa tluk in ka ral a tha a si tin ka zum. Ziangvek hreh um thil khal ka hmaika ah an thlen tikah ka hnihsan men; ziangvek hliamhma putnak hman in i cawk buai lo. Asinan ka ciannak ka hloh tikah ka thlarau cu tihnak hlir in a kha ih zianghnam kaw sung ih luh hial ka nuam " ( Quoted by Christopher Love,1653).

                        Cianfelnak hin mawhphurhnak ziangkim ah in bawm ding; hihin ziangvek thlemnak karlak khal ah tha zang in pe ding; ziangvek eltainak khal in sansak thluh ding; riahsiatnak tikcu in in thlenmi karla khal ah in cawm dawl ding, 'Pathian kan lam ah a tan ahcun zosaw in do thei ding' ( Bishop Reynolds on Hosea 14,1642 ).

                        'Cianfelnak neitui hrangah ruatsual ti a um thei lo. Pathian cu a ta a si. A rualpi a hloh maw ? A pa a nung a si. A fapa neihsun a hoh maw ?  Thlakam tu a nei a si. Pathian cu a ta a si ih vanram cu a umnak ding hmun a si' ( Thomas Weston , A Body of Divinity, Banner of Truth Trust,1974).

 

10).                  Hihi John Braford thawng inn ih a um lai, an thah hlan te ih a tangta mi a si:"Zianghman zangfah dil ding ka nei lo. Siangpahrang nu Mary in ka nunnak in hum ahcun lungawithu ka sim ding, ka nunnak i lak sak khal len lungawi thu ka sim ding; meisa ah i ur khal len lungawi thu ka sim ding".

                        Hivek hi Rutherford in a rak tonmi a si, A berdeen ih an thah lai ah:'Ka ral pawl hi an va a lawmmam ve, mo puai lawmnak inn lam ih in kuat tu pawl hi, thawng inn sung ih hremnak hmun ah i kut sawn hai lo in'. Thawng inn tih um hnak cun in that a si le kei cu siangpahrang inn ah ka feh sawn ding, cucu Khrih mo lawmnak inn a si' ( Samuel Rutherford, Letters, Banner of Truth Trust, 1973 ).

 

11).                  Hi pawl hi Hugh Mackail in Edinburgh ah misual pawl thahnak varada par ih a um lai ah a tongta mi a si ( Kum 1666):" Tu cu Pathian thawn pawlkawm awknak kan thawk thlang a si, akumkhua ih a cat dah lo ding dinhmun ah ka thleng thlang ding. Nu leh pa, u le nau, rualpi tha pawl mangtha uhlaw; leitlun le a sungih ummi pawl mangtha uh law; ei le in tha pawl mangtha uh law; ni le thla le arsi pawl mangtha uh law. Pa Pathian cibai ka lo buk , Lal Jesu cibai ka lo buk, thukam thar ih palai na si ; Thlasuahmi zangfahnak Thlarau, le khurhawmtu Pathian cibai ka lo buk, aw thihnak cibai ka lo buk. Aw, Lalpa na kut ah ka thlarau ka lo pe, ziangruangah tile ka thlarau in runhim a si, aw, Thutak Lal Pathian !

 

12).                  Hi pawl hi Rutherford in a thihzawng ih a ihkhun par ihsin a sim ta mi a tongkampawl a si:'Aw, ka unau pawl hin ziangvek Lal ka rian ih tuisun ah ziangvek daihnak ka nei ti an thei ! Khrih ah ka itthat dingih ka thawhsal tikah a mah bangnah thawn ka lung i kim ter leh ding ( 1661).

                        Hi pawl hi Baxter in a thih zawng ah a tongta mi a si:" Sankhuk lungawinak ah ka ciang fel zo ih, ka sungah lungawinak le hnangamnak tumpi ka neih zo ruangah Pathian ka thangthat" ( 1691 ).

 

13).                  'Zumnak famkim ih a te bik dinhmun in thihnak ih tur cu a hlonhlo; ziangah tile cucun mawhsiatnak a hlonhlo a si; asinan zumnak ih cianfelnak cun thihnak ih tihnak mi a pek mi le thlaphannak lak hloh nakin thihnak ih ha le khabe ruh pawl a khiak bal thluh a si ' ( Fairclough;Morning exercise in a sermon ).

 

14).                  Cianfelnak cun Pathian rawng kan bawlnak ah virvat tha le cakvak ah in can ter ding: thlacamnak nun ah in phur ter dingih thu awi nak nun ah lam in hruai in in cak ter ding. Zumnak cun in feh ter dingih cianfelnak cun cak zet in in tlan ter ding. Pathian hrangah a tawk ti ding khawp in kan tuan thei lo a si tin in ruat ter ding. Cianfelnak cu vate hrangih thla vek a si; Nazi hrangah kut vek a si ih zumtui hrangah thu ngainak hnuai ah nung ding in in tlan ter rero a si. ( Thomas Weston, A Body of Divinity, Banner of Truth Trust, 1974 ).

                        Cianfelnak cun mi pakhat cu Lalpai rawngbawlnak ah duhthlannak a neih ter dingih catbang loin le phurzet in a tuan ter ding. A ciang aw mi khrihfa pakhat cu thil pakhat a tuah thluh hnu ah a dang pakhat tuah ding ah kawh sal a si. A ciangmi thlarau cun thil pakhat a tuah theh hnu ah a Lalpai hnen ah 'Lalpa , cumi theh in teh ziang ka tuah ding tiah a sut ding. Cuticun a cuang aw mi Khrihfa pakhat cun Khrih rawngbawlnak ah hnatuan pakhatkhat ah a a hngawng cu hngawngkawl thawn a bun aw ringring ding: ka tuan tampam tiah a ruat aw dah lo dingih ka tuan maltuk tiah a ruat aw ringring ding; cuticun a tuah theimi hmuahhmuah a tuah thluh hnu ah to in hitin a sim ding," Siahhlawh hlawhtling lo pa ka si " ( Tomas Brooks ).

 

15).                  Pathian Thlarau ih a pekmi a ciangfelmi rundamnak taktak cun nun dawngdahnak ihsin kil him awk theinak a nei, cuticun a thinlung cu Pathian duhdawtnak ah le thu ngainak ah a thum aw ding, asinan hi leitlun ahcun zianghman nei lo vek in a um sawn ding. Hi pawl lak ah pakhatkhat in milai sia-tha-theihnak sungah hmun a luah theu, Pathian duhdawtnak ih zumnak ah beiseinak, cianfelnak beiseinak, asi lole tisa sinak ah dik lopi in rin awknak - hi pawl lak ah ziangtal in na ruahnak sungah hmun a luah ve maw ?' ( Hildersam on 'The 51st Sam').

                        'Pathian duhdawtnak ah a fiang aw mi pawl lakah zohman khattawk le khui maw hnih khat lawng ih Pathian thawn a fehtlang an um dah lo . Zumnak cu thungainak ih nun a si, hngat awknak ih ciangfelnak hin nun ah cikfel awk nak a neih ter. Mihrekkhat pawl cu Khrih hnen ihsin an thlahdah awk tikah an mawh phurhnak ah an daithlang ih an nundan mu le mal nei lo lakah an zumnak ih an pangvaihnak cu hmakhat te ah hmuh theih a si. A pitling ding le ding lo kan rin hlelhmi par ah phurnak le duhnak taktak thawn hma kan la thei lo, curuangah Pathian in in pom ding maw ding lo ti kan fiang awk lo tikah, a cancan ah kan hngat aw ngam ih a cancan ah kan hngat aw ngam lo. Kan nunnak cu pawng nawr ih nung kan si ih Pathian kanrian tikah kan mai tlin nak in kan thawk hmaisa theu. Cianfelnak zirhnak hi leitlun tisa rel siat awk nak men a si' ( Manton. Exposition of James.1660. Banner of Truth Trust,1962).

                        ' Zo saw mawhphurhnak a nei tam sawn, phur zet in zosaw mawh phurhnak a la tu ding-pai duhdawtnak cu a thei tu Fapa, an sungkhat awk nak nai zet ih a thei tu maw rinhlelhnak tumpi a nei tu siahhlawh sawn in mawhphurhnak cu phur zet in a la sawn ding?. Duhdawtnak thawn kan tahthim tikah tihnak cun zianghman hmun a nei ve lo. Tihnunnak cun mi a thangphawk ih duhdawtnak cun nun a ti hrisel. ;Tihnak cun mi a kham men ding; asinan duhdawtnak cun phurnak thawn mi a feh suak ter ding. Hihi a ciang, zumtu pawl hin an duhdawtmi ih ta a si ti an thei aw teng teng ding ( Hla 6:3). Hihi Khrih ah rinumnak le ngainatnak thawn hmalak nak ih hmuh tonmi ah theih mi a si. Ziangruangah tile a hrangah Khrih zum cu thil hlu a si ( I Piter 2:7). Curuangah Khrih a zumnak cu a hlubik ih thil dang ziang hmuahhmuah hnak in a sang bik a si' ( Hla.5:10)( Faircough: Zing exercise ih a thu simmi, 1660 ).

                        ' Minung hin a kumkhua ih siatnak cu tihphannak neih cu a tha, fimkhur te ih an nunnak ding ah le an mawhphurhnak ah an thlahthlam awk lo nak ding ah a tha a si lomaw ? Ruahsannak hramhnget thawi vanram beisei le ruahsannak hin cuhnak ih tuan duhnak le phurnak a suahter sawn lo ding maw si ? Duhdawtnak hi thungainak hnuai ah a cak bik le upattlak bik nuntuzia a si; Pathian ih in duhdawtnak hin a mah ti lungawi duhnak in neih ter sinsin ding' ( Robinson:?Christian System).

 

16).                  Ciangkuang lo le cawhpawlh hniaihhniai thil suah ternak hin Pathian ih remcia mi kan cawklet rero vek a si. Mihrekkhat pawl in hitin an sim, " Thukam mi cu keimai ta a si ih, Khrih cu kei mah i rundamtu a si ti ka theih ahcun ka zum ding". Cucu ka hmuh hmaisak hnu lawngah ka zum ding ti thawn a bang aw a si. Asinan a lamzin diktak cu a letling zawng in a si: David in hitin a sim, "Pathian ih thatnak hmu dingah ka zum lo a si ahcun ka cau der mei a si. A zum hmaisa ih cuhnu ah a zyn" (Archbishop Leighton).

                        'Hihi theih lonak le a tawntaimi a si, thianhlimnak ah an khat tile an famkim tin an hmuh hlan cu Khrih hngat aw thei lo, cuvek cun mi tampi zumtu vangtlang pawl in ruahnak an nei. Asinan kan nun ah thianternak cun pom kan si nak dingih Khrih ah zum le hngat awknak ah a thawh vek in kan thianhlim vivo nak le cawimawinak kan tlin nak ding khal ah a mah kan zumnak thar ter ringring le zumnak ih kan tuahnak ah a thuam aw.' (Robert Trial: Works, Banner of Truth trust, 1975).

                       

17)                   Wesminster ih zumnak thusuah khan thiamcoternak thawn peh aw in duh um zet an suah: 'Pathian ih a hkawhmi pawl cu thiam a co ter hai a si-an sung diknak thunlutnak in si loin, ansual ngaidamnak sawn in a si, cuticun an minung le an mah cu midingah siar tel hai ih pom an si: an mah ah thil pakhatkhat a um ruangah le an mah ah thatnak sate a um ruangah si loin, Khrih ruangah a si sawn: diknak an sungah thunlutnak in a si sawn lo ih zumnak ih hnatuannak sawn in a si, zumnak cu an sungah ret saknak in a si fawn lo, rawngbawlnak ih thungainak in a si fawn lo, a sinan Khrih ih diknak cu an mai diknak ah ruatsak a si. Cutiun Khrih ih diknak le thu ngainak nuntu cu an sungah retnak in a si sawn. Amah an pomnak le a mah ah an hngat awknak ruangah Khrih ih diknak zar ah an man cu midik ah pom an sinak a a si.

 

18)                   Mi pakhatkhat in Khrih ngainatnak a neih lo ahcun cucu zo ih mawhphurhnak saw a si? Khristian pawl hin Pathian thawn naih zet in ah feh tlang ringring maw ti zo aw cingcing hai seh. Pathian thawn neihniam zet in an feh tlang ih zumnak nung cu an nunpi a si ahcun ningzah thlak zet rinhlelhnak pawl cu a hlo thluh mei ding' (Robert Trail : Works, Bannner of Truth Trust, 1975).

                        'Khrihfa mize pa cun ziang tik lai khal ah thil pa li a beisei ringring ding: nawmnak, lungkimnak, rin awknak le cianfelnak. Asinan Pathian in zeetnak le lungawinak karlak ah; cianfelnak le daithlannak karlakah thenhnih awknak a tuah ih a then hnih awk ter viarviar. Curuangah Pathian in a then awk ter mi thil pahnih hi na hrangah kom awk ter theih a si nawn lo' (Thomas Brooks).

                        'Ziangvek dinhmun ah na ding, Pathian in na sual a lo ngaidam maw dam lo, hi pawl thu ah rinhlelhnak bawr le thlai in na um maw? Tihnak le ruahsannak kar lakah thin le ham kai aw lo in, diahnak, hnem le tuahthat awknak beisei in na um maw? Tho aw! thaten zoh aw hnik, thlacam aw, rawl ul aw; tih aw hlah, hi pawl na thenhnih zik tikah an ning hang in an au thawm kha tih aw hlah, hi pawl na thenhnih zik tikah an ning hang in an au thawm kha tih aw hlah. Thlacamnak, thangthatnak hla saknak, le catbang lo ih dilnak pawl thawn zangfahnak hnuai ah thum aw aw la Pathian lalram cu na la ngah ding. Hi pawl hi daihnak ciannak an si hrihlo, asinan cu pawl ngah theinak ding cu Pathian ih ruat cia a si' (John Owen' on the 130th Sam; The Forgiveness of sin, Backer Book House, 1977).

 

19)                   Na ruahsannak hi cak zet in an reh duh maw? Na sia-tha-theihnak hi thianghlim te ret aw: thildang hnai hnawk lo ten thil pakhat lawng kha na ti bal thei lo ding. Pathianmi pakhatkhat in a nun thianhlimnak thu ah a daithlang ih a thlahdah aw a si ahcun a ruahsannak ah a vaivai lohli ding. Sual nak hmuahhmuah cun thlarau hi an ti cau ih thinlung hi til le khurhnak in an hnin ter' (Willian Gurmall)

                        'A tlangpi thu in zumtu nun ah riahsiatnak a thlentu pakhat cu sualti thei cing ih a thup te ih rak nunpi ringring nak hi a si. Cucun thlarau mit hi a tidal ih a ti cau in a ti a a, cuticun zumtu cun a mai dinhmun hman thaten a hmu fiang thei nawn lo. Cucun, Pathian thin a ti heng ih Pathian thawn an karlak a hlat ter tlun ah Pathian khurhawm nak le Thlarauthianghlim pawl kawmnak pawl cu lakkiang in a um ih zumtui nun ah cauhnak a suahter' (Richard Baxter : The saint's Everlasting Rest, Evangelical Press, 1979).

                        'Ni hel tu Arsi lakah, lamzin tawi nei tu cu Ni thawn a nai aw bik a si. Cuvek thotho in zumtu leitlun thawn thinlung a hnawihnih aw lo bik cu Pathian thawn a nei aw bik an si. Pathian duhsaknak ih cuanfelnak thaw khal in a nai bik tu an si ringring. Khrihfa ti aw na cingin tisa thawn a buahcih tu pawl in hihi theih ringring ding a si, leitlun thawn na thenhnih awk thei lo ahcun na thlarau cun a ciangfel mi ruahsannak a tong dah lo ding' (Thomas Brooks).

 

20)                   Vanram maw leitlun khatsang tal nei lo tu cu a lethnih ih mi vanduai an si. Sankhuk daih zianghman nei si lo, rei lo te daih tal le nei cuang si lo cu, tui tikcu a thleng aw rero lai can ahhin an dinhmun hi fiang ter lohli hai ding an si' (Thomas Brooks).

 

21)                   Zohman in ciangfelnak hi hmakhat te ah fimkim zet in an nei dah lo. Thingkung buk hnuai ih lamzin um vek in a cancan cu ni a sa dukdo ih a cancan cu thingkung diahnem ah, cun a cancan cu a thimzet nak hmun tla a um theu. Cuvek cun a ciang aw bik Khrihfa nunnak hman ah ruahsannak sungah hnaihnawknak a um thei theu mi a si' (Bishop Hopkins)

                        'Hihi rinhlelh um tak a si, ka umnak hmunah ka um ih ka tha tawk ko tiah a ruat aw tu pawl hi mi porh aw an si. Tha tuk dinhmun ih um dah lo bang in um sawn hai seh' (Robert Trail)

 

HMINSIN DING

 

(Simfiangnak 6 nak thawn peh aw in)

            English Devines timi ihsin lakmi a si. Zumnak le cianfelnak karlak ah bang awk lonak                  a um ti a langter: zumtu pakhat cu Pathian ih thiamcoter zo mi le fa ti ah pom zo mi si                    cingin Pathian ih khurh awmnak ah theihnak le hnangamnak taktak nei lo in a um thei                        lai thotho. Cuti a si laiah, zumnak dik cun ziangtluk fate hman seh la zumnak tum bik le                     cak bik tluk in a mah cu thiamcoter in a rundam thei thotho.

 

1).                    Pathian ih zawnruahnak cu hi leitlun ih sualnak hmuahhmuah hnak in a tum sawn in a cak sawn. Asinan milai cun rundam nak khawp zumnak hi ka nei lo lawlaw sihmang kan ti aw theu; cun kan neih hman ah a cancan cu a cak lo tuk theu. Curuangah thil pahnih a um mi cu, zumnak neih le zumnak ka nei ti theih awk nak hi a um thei a si. Mi hrekhat cu an zumnak thu ah rundam si tlak in zumnak ka nei maw nei lo tiah an hawmthawh aw zet theu, a sinan an dinhmun cu an ti danglam thei cuang lo, asinan cu pawl khal hi pil hlo men ding an si lo, Pathian hminsal in hmai lam ah pan vivo ding an si. Tikcu a rei vivo in an zumnak ah cianfelnak tla an co leh thei mi a si. Cutin zumnak in an pan vivo ahcun Pathian in an thinlung awnsak in a thatnak hi a tep ter leh hai ko ding (Bishop Latimer: Thu simmi. 1552).

 

2)                     'Zumnak cak lo cun a tak nunram ih nunpinak, theihnak, le Khrih ah kan hlawknak pawl hi a tak nunram ah lak thiamnak pawl a tlasam men thei. Hi pawl hi zumtu minaran pawl nun ah hmuh theih mi a si. Minung tampi thinnemmi le zumnak ah thinlung tairial mi pawl, Thlarau le thutak zet in Pathian hna a tuan tu pawl lak ah rinhlelhnak an neih ruangah an thinlung a thir phah theu ih a hnuai lam vek hi sim theinak nei lotu an um, "Ka sualnak pawl cu ngaidam a si zo ti cu ka thei ih ka fiang a si. A sile zumnak um loin cutin kan sim ve ding maw? Pathian in a kham!

                        'Mizang pa cun a kut thia rero cing ten a cak zetmi siangpahrang pai kut ih laksawng a lak thei vek in himi zumnak cak lo pa khal hin cahnak le famkimnak a nei lo nan zumnak cak zet pa vek in Pathian ih sual ngaidamnak thukam pawl hi a thei thei ve a si' (Exposition of the creed by William Perkins, Minsiter of Christ in the University of Cambridge.1612).

 

3)                     'Pau ih rak zirhmi rundamnak ih cianfelnak le Piter khal in a rak zirhmi thu hi David ih rak tarlang cia mi a si (Sam 4:7). Hihin sunglam diahnak le thlarau lam lungawinak ti suak tu thlarau reh hleice, ziangkim theihnak pe tu a si. Pathian fa le zaten cucu kan nei lo ti a fiang ih a dik ko. Zumnak cu thingkung vek a si ih, cianfelnak cu thing rah vek a si. Hivek zumnak neih a duhtu Pathian ih hrilmi cumsun pawl cun ziang ti khal seh la hi zumnak hi an nei a si' (Rechard Greeham ih thu simmi, Minister and Preacher of the Word of God,1612).

 

4)                     'Mi hrekkhat cun an zumnak ah cianfelnak an neih lo ruangah zumnak kan nei lo lawlaw si hmang tiah an ruat aw. Asinan meici tek te hman hin a ku vulvo meisa tumpi a suahter thei a si' (The Bruised Reed, by Richard Sibbes, Master of Catherine Hall Cambridge, and Preacher of Gray's Inn, London, 1630, Banner of Truth Trust, 1973.

 

5)                     Zumnak ih na tuannak cu Khrih Thlarau ih nunpi nak in a si; himi thuah zumnak cu a dik ih a thangso a si ahcun a cak lo bik hman in a cak bik tluk in a tuan thei a si. Nauhak te khal hin upa pawl tluk in a keng hnget thei lo men thei nan funghreu cu a keng thei ve a si. Thawngtla pa khal in laeng ih um pawl vek in Ni cu a hmu thei ve, asinan a fiang lo deuh men ding. Lam hlapi ihsin darrrul tarmi a hi hmu tu khan a nai te ihsin a hmutu vek thotho in damnak a hmu ve a si.

                        'Zumnak fate bik khal hi, Piter le Paul ih zumnak kha an hrangah a that tluk in, a neitui hrangah a tha a si, ziangruangah tile zumnak fate bik khal hi a tumbik vek in Jesu Khrih ah a hngat aw mi a si! (An Exposition of the Second Epistle of Piter, by Rev.Thomas Adams, Rector of St. Gregory's London.1633).

 

6.)                    'Zumnak ak lo te khal hi zumnak ak vek in a hlu thotho a si: a tuahtu Thlarauthianghlim cu pakhat a si ih a hmanrua thuthangtha khal pakhat a si.

                       

                        'Zumnak caklobik khal hin ropi zet in lang aw ter thei lo khal seh la rundamnak ah mi a thlen thei a si; hi zumnak hi Khrih ah phurnak mi a pe ih a mah cu kan hlawknak le kan ziangkim ah a tuah a si. Zumnak ih kan thazang hi kan rundamnak a si lo ih kan zumnak ih thutak hi a si sawn, kan zumnak ih cahlonak hi in mawhsiat tu a si lo ih zumnak tlaksamnak hi mawhsiatnak a si sawn; ziangruangah tile zumnak a fate bik hman hi Khrih ah a hngat aw ih rundamnak ah mi a thlen thei a si. Kan zumnak ih man le thatnak ruangah rundam kan si lo ih, Khrih ah rundam kan sinak sawn a si; zumnak cak le cak lo khal hi Khrih ah a hngat aw mi an si-kut cak lo bik khal in sa cu ka sungah barh in taksa cu a cawmdawl vek in, taksa cu kut ih cahnak in cawm dawl a si lo ih sa ih thatnak sawn in a si; curuangah kut cak lo khal in kut cak zet vek thotho in taksa cu a cawmdawl thei thotho a si' (The Doctrine of Faith, by Hohn Roger of God's Word, at dedham, in essex, 1634).

 

7)                     'Thil pakhat fel zet ih 'neih theinak' hi pakhat a si ih, cui thil cu ka nei a si ti 'theih fiang awk nak' hi a dang pakhat a si. Kan kut sungih a um mi hi vawi tampi cu kan hawl theu ih kan kut sungih a ummi hi vawi tampi cu a hlo ah kan ruat theu. Cuvek in zumtu lak ah ciangfel zet ih zumnak nei cing in zumnak ka nei maw nei lo ti ah a thei aw lo tun an um. zumnak cu rundamnak hrangah a lotheihlo ih tul mi thila si : asinan cui zumnak ka nei a si ti ih cianfelnak hi rundamnak hrangah a lotheihlo ih a tul mi a si lo tiah ka zum! (Ball on Faith, 1637).

 

8)                     'Zumnak dik na cing in a cak lo mi a um ih, cucu a dikmi a si ruangah zumnak caklo kan ti thei nak a si ih, Khrih in cuvek zumnak khal a hnawng lo ding.

                        'Milai cu a pitling cia ih sersiam mi kan si lo ih naute ihsin nauhak ah cun pitlingah a thanglianmi kan si vek in zumnak khal a thang lian ding ih sersiam mi a si.

                        'Mi hrekkhat pawl cu zumnak ih a cak lo mi pawl hi an hnawn thla lellel ih, zumnak ih a cak tu pawl parah porhawknak thawn thu an sim theu. Cuvek zumtu cu mi tha lo an si lole mi porh aw an si. Mi hrekkhat pawl cun zumnak ih a caklo tu pawl hnen ah hitin an hnem hai,  ''Daihten um aw. Zumnak le zangfahnak na co tawk tuk ko, mi tha tawk tuk na si; mamawh mi dang nanei lo that tuk khal a tulnak a um lo" (Thufim 7:160). Hivek hi a thlum zet vek a bang nan a him lo; lemsiah awk nak men a si, rualpi tha taktak an si lo.

                        'A dang mi hrekkhat pawl cun zumnak ih a cak lo pawlhi an hnem ih tha an pe, "Taima nasa aw, na sungih thiltha a tuah thawk tu cun a tuah pitling ding a si, a zangfahnak ih na khah sinsin theinak dingah thlacam aw; ti men aw hlah, Lalpai lamzin vek in hmailam nawr sinsin aw" (Heb.6:1). Hihi a himbik le a tha bik a si (The Gospel of Mathew, by Richard Ward, London. 1640).

 

9).                    'Pathian zangfahnak hnuai ah mi pakhatkhat cu Pathian lunghmui nak co cing in a rundamnak ah ciangfelnak hi a mamawh in a tlasam lai thei.

                        'Mi pakhatkhat cu rundam si khawp in zangfahnak a co lai fangah cui zangfahnak a co mi cu rundamnak ah thlen thei tu a si ti theih awk nak a nei lo men ding, ziangah tile Pathian in a Fapa Khrih sung ihsin a zangfahnak ih a hnatuan dan a theih lonak ruangah a si; thiamcoternak co ding khawp in zumnak a nei men thei nan Pathian thawi pawl kawm awknak ah ciangfelnak thawn nung ding in a mah ih hmalak nak in tangkainak a neih lo ruangah a si. Curuangah, mi pakhat cu Pathian zangfahnak hnuai ah thiamcoternmi vek ih nung cing in a mai sinak ah cianfelnak a thei aw lo lawnd si loin, a linglet zawng hman in theih awk nak a nei thei a si. Job kha hivek dinhmun a rak thleng dah a si ti cu Joh ih tahsuaknak hin kan thei thei "Khui tawk ah saw na hmel na thuh ih na ral vek in i kaih hrem?" (Job. 13:24).

                        Zumnak a cak lo bik hman in thiamcoternak ah mi a thlen thei a si. Khrih cu na pom ih a par ah na hngat awk ahcun, a cak lo bik zumnak hman in na nun ah lam a lo hruai thei. Na zumnak thazang in thiam a lo co ter in thiamlo a lo co ter a si tiah ruat aw hlah. Cuti a si lamlam lo. Na thiamcoternak cu Khrih ah na zumnak in an hngat awknak ruangah Pathian in a Fapa sungah thiam a lo coter mi a si sawn. Ziangtluk cak lo zet kut hman in Lalpai bawknak cu la in a nunnak ih hma khuar nak ah a hman bang in, kut cak zet khal cun Pathian bawmnak in nunnak hma a khuar thei a si.

                        (Sam.51, zirhnak; Arthur Hildersam, Minister of Jesus Christ. 1642).

 

10)                   Zangfahnak thutka na co ahcun cui zangfahnak cu a tawntai dah lo ih a cakzet mi khrihfa pakhat in a neih vek in Khrih ih diknak cu thiamcoter na sinak ah na co ve a si ti thei aw. Midang vek thotho in Khrih in na nunnak ah zangfahnak cu na rundamnak hrangah a lo fah a si (William Bridge, 1648).

 

11)                   Mi hrekkhat pawl cu zumtu dik si na cingin zumnak tlasam mi an um. Khrih le a zangfahnak cu an co nan kut thir rero cing in an nung; cuti cing cun thuthiang in a sim vek in, Khrih cu an nunnak ah an mai ta vek in zumnak in an pom ringring ding. asinan mit hmuh theih zumnak an beisei ruangah an mah le an mah Khrih ih ta ti ah an ruat hai lo ding tiah an faing aw ko nan van ram ah a hruai soh ding le ding lo an fiang aw lo'. (John Durant, Canthedral Canterbury, 1649)

 

12)                   Jesu Khrih cu leitlun ah misual rundam dingah a ra, zokhal a mah a zum tu cu an hloral lo ding ih kumkhua nunnak an nei ding' (John 3:15) hicu ka thei. Asinan, ziangtin saw hihi ka theihthei ding, ka sualnak dinhmun in i rundam tui hnan ah ka hngat aw tawk maw tawk lo tile a thlennak famkim ah ka hngat aw tawk maw tawk lo tihi, ala hai! A mah ka theihnakhi a tawngtai tuk ih ka thlaru ah hnangam nak a thlen thei lo a si"!

                        Ka fa na ral the ter aw! Na zumnak ah thilitheinak le tuannak in thiamcotermi si natum maw si? A cak lo zet mi na sia-tha-theihnak ah na thum aw ih na bei dawng a si cu; asinan hlawknak le ropi zet in lungawinak na neih dingmi cu na Pathian narundam tu ih thatnak, le ngilneihnak a hlo thei lo mi le na thlin lonak in a thaithlak thei lo mi cu na thinlung in nang mai hrangah la aw, cule rundamnak cu na ta a si tin hnangam ten ruahsan ngam mei aw.

                        Na thinlung hi ciangten tum aw. Rundamnak lamzin in hruai tu kut pahnih a um : in rundam tui in kaih hruainak kut le in rundam tui kut kan pawknak kut. Amah kan pawknak kan mai kut cu a cak lo ih amah in in kaihnak kut cu zohman ih phawih theih rual a si lo.

                        'Hnatuannak ahcun bantha cak a tul nan Pathian laksawng sunglawi rak co hlan nak ahcun tha cak le cak lo ti um loin lak theih thluh a si lo ding maw? Curuangah ziangvek zumnak cak lo hman in cui Pathian laksawng cu rak co hlan theih a si' (Bishop Hall : Balm of Gelead 1650).

 

13)                   Rundamnak hi zumnak a cah le cah lo par ah a thum aw lo, zumnak cu a tak a si le silo par ah a thum aw mi a si sawn; a sang zet zumnak lawngah si loin a fate bik dinhmun khal in zumnak cu a dik ahcun rundamnak cu a um asi. "Zumnak dinhmun sang na neih a si le rundam na si ding ti ah khui hman ah sim a si dah loih thiamcoternak cu zumnak a sang le a niam par ah a thum aw lo", asinan zum niakno men hin rundam co nak cu a si sawn. Zumnak dik cun zingtluk niak khal siseh la rundamnak cu tuah fakmik a si (Rom 10:9). 'Na ka in Lal  Jesu cu na phuan suah ih amah cu Pathian in thihnak ihsin a kai tho zo a si tiah na zum ahcun rundam na si ding". Khros par ih rukru pa khan cuvek zumnak dinhmun sang a rak neih mi a si lo; khros par ah hmakhat te ah a rak zum lohli ih zumnak am lo zet cing cun thiamcoter asi ih rundam in a um. (Luke 23:24). (William Green Hill.1650).

 

14)                   Pathian duhdawtnak le lunghmuinak ah cianfelnak nei loin zumtu pakhat in zangfahnak taktak a co thei ih sual ngai damnak le thlaru rundamnak a co thei a si. Mi pakhat cu Pathian ta siziar in a mah le a mah ah cianfelnak a nei lo thei, hnangam zet in a um thei lo lai fang khal ah thlarau lam dinhmun sang zet ah a rak um thei ziar a si. Leitlun ah cun tlamtlin lonak nei hman seh la Pathian thuthennak hmai ah cun ziangkim a famkim thei a si.

                        'Cianfelnak cu nunhlimnak hrangah a lotheihlo thil a si nan nunnak hrangah cun a lotheihlo thil a si lo. Khrihfa pakhat hrangah nun thlangamnak dingah a lotheihlo thil a si ih rundamnak hrangah cun a lo theihlo ih tul mi a si lo. Cianfelnak um loin zangfahnak cu co theih a si nan, zangfahnak ih luah khat mi si ding ahcun cianfelnak cu neih a tul. Mi pakhat cu cianfelnak nei loin rundam a si thei ih zumnak um loin cianfelnak a um thei lo. (Thomas Brooks, London. 1654)

 

15)                   'Na thinlung zungah zumnak ka nei ti na theihfiang a si ahcun na zumnak cu ziangvek cak lo hman siseh la thanau le beidawng in um aw hlah. Zumnak fate bik hman in Khrih ah hngat aw in le a thuthianghlim sungah tuhlut aw in, na zumnak cu a dik a si ahcun rundamnak ah a lo thlen thei a si. Mei alh fate khal hi meisa sungih a alh tumpi vek in meisa a si thotho. Tidai fawrkhat te hman hi tipi thuanthum vek thotho in tidai diktak a si. Curuangah zumnak ih thlaici fate bik khal hi leitlun ih zumnak a tum le a cak bik vek thotho in zumnak dik thotho a si.

                        'Pangpar mun fate pakhat khal hi pangpar  hlaw zet pakhat vek in a hram ihsin a suak mi a si. Cuvek thotho inzumnak a fate bik khal hi zumnak a tumbik vek in Khrih ah a hram a bun aw ih cui sin nunnak a neih mi a si. Zumnak cak lo bik khal hin zumnak cak bik vek in Khrih thisen sungah hawlknak a nei ve thotho a si'.

                        'Zumnak fate bik hin thlarau cu Khrih ah a um ter. Zumnak fate bik hin zumnak tumbik vek in Pathian duhdawtnak a tawm ve. Khrih ih duhdawtmi kan si ih zumnak fate bik khal hin Khrih thawn insang khat ah in tuah. Zumnak fate bik khal hin zumnak tumbik vek in Pathian thukam a tawm ve. Curuangah kan thlarau hi ziangruanga hman ah beidawng in um ter hlah uhsi (Nature and Royalty of Faith, by Samuel Bolton, D.D of Christ's College, Cambridge. 1659).

16)                   Mi hrekkhat cu zumnak ah sangbik dinhmun tiih an ruahmi an thlen thei lo tikah zumnak kan nei lo sihmang an tiih an lung a phang. Cucu cianfelnak an beisei nak ruangah a si. A si lole, midangih neihmi hnangamnak vek an beisei ih midang ih neihmi vek lungawinak le cawimawinak vek pawl an beisei ruangah a si. Himi lamzin kham tu kan hlawnhloh thei nak dingah zumnak a dawtdawt a um a si ti kan theih ringring a tul. Hihi thil cang thei a si, zumnak cu na nei thei ih a sang bik dinhmun thleng loin na lung a awi tawk thei. Kan mai duhzawng le ngainat zawng ih kan hngat awk ringring sung cu kan zumnak ih nung kan si lo ih kan theihnak ih nung kan si sawn. Pathian in kan thlarau ah eng thawn in thuam ih kan lung a awi zet lai hnak in nawmnak a um lo laiih Pathian rinsannak ih zumnak hi zumnak cak sawn a si. (Mathew Lawrence, Ipswich ih thu simmi, 'Zumnak', 1657).

 

17)                   Mi pakhat in zumnak ih sinak cu sual ngaidamnak ah famkim le a hleice ih zumnak a si a ti ahcun hrilhfiah hnik seh. Bishop Davenent, Bishop Prideaux le a dang pawl in cianfelnak le hngat awk nek ih a danglamnak an rak tarlang. Cule an zate in cianfelnak cu zumnak ih fanu a si tiah an lung a rual, zumnak ih rah suahmi a si tiah an ti. Neta ih rak zirhtu Arrowsmith cun hitin a si, Pathian in cianfelnak hi a pitling lomi zumtu pawl hnen ah a pe hai lo; hitin a sim bet, cuvek thotho in cianfelnak le zumnak ih hngat awk nak hi bang awk lonak an nei, cucu thu le zirhnak ih bang awk lonak vek a si. Thu cu zirhnak ih hram a si vek in thu ah duhnak a um lo ahcun zirhnak khal a um thei lo. Cuticun in zumnak ah duhnak a um lo ahcun cianfelnak a um thei lo. Harsatnak pakhatkhat ruangah zirhawknak le kaihruai awknak pawl cu a tultam men thei nan thu cu a hmun kelten a hmun ringring ding. Cuvek thotho in thlarau ah rundamnak khawp zumnak a um lai ah cianfelnak cu um loin a um thei. A netabikah, milai zokhal in an zunnak thu cu an nei cio nan an nunnak ih thu an neihmi pawl hi mi an zirh thluh cio lo. Cuvek in mi pakhat nunnak ah zumnak cu um cingincianfelnak cu nunpi lo in rak nun a theih a si. Thuthangtha in a khihhmuh vek in mi zokhal in an hmasawnnak ah an hman dingmi zangfahnak cu an co ih thuthangtha cu an hrangah ruat sak an si thluh nan cianfelnak cu mi zate neihmi a si kher lo. (R.Faircolought ih thu simmi, Felbw of Emmanuel coolege, Cambridge, southwark, 1660).

 

18).                  Zumnak a cak lomi le a takram a thleng lomi hi kan thleidan thiam a tul. Zumnak dik cu a cak lo zet khal hi a tak a si. Zutsawmmi hridai hi a tang lemlo men ding nan Khrih in cucu a bawtcat lo ding. Na zumnak cu a cak lo zet ding nan na thanau hlah seh. Zumnak cak lo zet khal hin a cak zet mi Khrih cu a co hlang thei a si; a cak lo zet mi kut in a cak zet mi neih awk nak kut cu kut sihnak ah a kai thei thotho. Thacak lo zet pa khal khan darrul tarmi kha a hmu thei thotho . Pathian in thu a kammi kha zumnak ih a cak pawl hrang lawngah a si lo. A dikmi zumnak hrangah a si sawn. Thukammi in hitin a sim lo, " Zokhal tlang thawn thei khawp le kiosa kaa khap thei khap thei khawp ih zumnak ropi nei tu pawl cu rundam an si ding ". Asinan zumtu diktak hrangah a zumtu a cak lo tuk ti a um lo.

                        Na zumnak ih cianfelnak hrangah lungawinak hriak a si lo men ding nan thlarau tidai cu thianter na si nak dingah na par ah burh a si. Zumnak ih tuansuaknak a lang mi um lemlo in zumnak cu a rak um ringring thei. A hnge par ah rah um lemlo in a hram ah nunnak a rak um thei, cuvek thotho in tinlung sungah zumnak cu um cing in cianfelnak tlaksamnak cu a um ringring thei. ( A Body of Divinity, by Thomas Brooks, London, 1660. Banner of Truth Trust, 1974 ).

 

19).                  Pathian fa mitampi leitlun ih an nunnak ah tikcu ziangmaw zat sung si maw an dinhmun le hmailam ih an ton lai dingmi hrangah rinhlelhnak thawn an nung ih ruangah an hloral ding maw, rundam an si ding maw ? Anmah cu Pathian  kawhhran sungah thansohnak nei mi zumtu an si-nauhak, upa, nu le pa le pi le pu tla an si. In sungsang khat ah upa hnak in nauhak an tam sawn theu vek in kawhhran sung khal ah hin a si theu: cianfelnak nei lo ih zumnak ah nauhak hi an tam sawn theu. Naute cu a suak pek te ah zianghman ciannak nei lo in milai dinhmun thu ah zianghman theih ciangmi a nei lo men ding, cuvek thotho in zumnak lam ah a paingthar pek te mipakhat cun a thlarau lam dinhmun ah zianghman cianfelnak a nei lo men thei.

                        ' Rundam-zumnak hi danglam zet dingah kan ngai theu, thinlung hmuahhmuah bur aw thluh khawp in danglam dingah kan ngai theu. Rundam a si dingmi pawl hin vanram an kai ding le ding lo an thei ciang aw lo thei men. Ziangruangah tile rundamnak thukam cu zangfahnak zumnak hnuai ah tuah mi a si ih zumnak a dik hrangah cun zumnak cak le cak lo khal rundamnak cu zangfahnak hnuai ah co ding an si thluh. Vanram a um ticu anciang ding nan an mah cu vanram ah lak soh an si ding le si lo ding an thei aw ciang lo thei'. ( Rev.Thomas Doolittle. Cambridge,London.1661 ).

 

20).                  ' Thiamcoternak ah ka sual pawl cu ngaidam ka si zo ih thiamcoter ka si zo ti cianfelnak hi a lo theihlo in theih tengteng a tul maw ? Cianfelnak hi thiamcoternak ih hnatuan a si lo, thiamcoter hnu ah a rah suak mi sawn a si'.

                        ' Mipakhatkhat hrangah zumnak kan nei ti ciannak hi pakhat a si ih ka zumnak cu a ciang le a dikmi a si ti theihcian awknak hi thildang a si'

                        ' Mi pakhat cu tiva sungah a tla ih, tidai cun a fen vivo lai ah tiva tlun ih a rungtlai mi thinghnge fate a hmuh tikah, thildang zianghman huhimnak a um lo ti a thei ih a theih patawp suah in thinghnge cu a pawk vek hi a si. Cupa cun thinghnge cu a kaih hnget zo ruangah a dihmun cu a him nan a thinlung sungahcun tihphannak thawn a khur rero lai men ding. A dinhmun cu a him ih tihnunnak in a siatsuah thei nawn lo ti a theih hlan lo cu a thia rero lai ko ding. Asinan a him ti a theih awk tikah a him mi dinhmun a thlennak a rak rei zet zo . Hivek hi zumtu pawl dinhmun khalah a si ve. Khrih cu Pathian in milai pawl rundamnak ah a rak ruahman mi a si ih Khrih in lamzin a sial thluh zo mi ah cun zumnak in feh ih a mah ah hngat awk nak lawng hi lamzin um sun a si. Pathian in a tong zo ih, a fapa hnen ah thu a kam; amah cu ka rundamtu umsun ah ka zum ih a mai palai tuannak in rundam si dingah ka tharau cu ka hlan. Hivek in thlarau in a sim ve ten Pathian in a Fapai diknak cu kan mai diknak ah in pom sak zo ih vancung ram ih thuthennak ahcun thiamcoter kan si zo. Cuti a silaiah kan mai sia-tha-theinak sungah cun cu pawl cu ciangzet in a tarlang aw hrih lo thei lai. Cui cianfelnak cu lehhnu rei lo te ah maw, rei deuh hnu ah maw tuah a si theiih cuticun thiamcoternak cu cianfelnak in umtui tinlung ah a luah cuticun thiamcoternak cu cianfelnak in zumtui thinlung ah a luah khat theu'. ( Archbishop usher; Body of Divinity,1670 ).

 

21).                  ' Mi hrekkhat cu rinhlelhnak hlir in an khat ih an rinhlelhnak ruangah an zumnak ha thil tampi an zum thei lo, an mai nunah rinhlelhnak an neih ruangah anmah le an mah hman zumnak nei lo ah an ruat aw theu. Hihi thil diklo tumpi a si. Rinnak a tum tluk in rinhlelhnak cu a rak um ve thei, cuvek thotho in zumnak a mal nak ah rinhlelhnak cu a tam sinsin thei.

                        ' In Rundam tu in a mah cu hnget zet le cak zet in kan zum ding cu in phut ko nan a cak lo bik le a tawntai bik zumtu khal a hnawng cuang lo'. ( Archbishop Leighton.1670 ).

 

22).                  ' Tuihlan ih zumtu hmin lang deuh pawl khal in zumnak dik hi cianfelnak hnak ih niam ah an ret lo ih, sual ngaidamnak ah an mah le an mah an pom awk nak le an hmailam ih rundamnak ih cianfelnak pawl thawn rual aw in an ret sawn a si'.

                        ' Zumtu thawng tampi cianfelnak nei lo tu pawl hrangah cun riahsiatthlak zet a si mi cu zangfahnak co lo an bang ih khatlam ah zumnak ih cianfelnak a nei tu pawl cu Pathian zangfahnak hnuai ah hlawknak tumpi co hleice an bang'.

                        ' Zumnak cu cianfelnak a si lo. Asinan cianfelnak hin zumtu mi raltha pawl hrang ah lawmman tumpu a pek. Pathian Thlarau cun an thlarau cu eng thawn langnak a neih ter hai ih thimnak ruangih rinhlelhnak le tihnak thlenter tu pawl hi a hlonhlo thluh theu' ( Bishop Hopkins, The Covanant ' 1680 ).

 

23).                  Cianfelnak mamawhnak hi zumnak a si lo. Thlarau ih cencilhmi cu zumtu a si. Khrih ah zumnak pek mi hrangah Khrih ah a hngat awk nak le Khrih ah zumnak in kumkhua nunak ka nei ti hi danglam nak tumpi a um a si. Nauhak te pakhat cu roco ding a nei ti le roco tu ding a si theihawknak nak ah danglamnak a um a si.

                        Zumnak ih nuntudan pawl cu thinlung sungah ngan in a um men thei. Asinan cucu cahnah par ah seal khen vek a si ih hnawm bal in a khuh ahcun a seal cuk mi cu a lang fiang lo men thei. Cule hnawm bal pawl cun a cadang hman siar theih lo tiang a khuh thluh men thei nan a cangfang pawl cu a siat lo ih an um kelten an um thotho vek hi a si thei' ( Stephen Charnock, Emanuel College,1680 ).

 

24).                  ' Mi hrekkhat cun rundam-zumnak cu cianfelnak ah a thum aw, an ti tikah an mah le an mah an siatsuah aw sawn a si. Zumnak ka nei ih cui ka zumnak cu rundamnak ah i thlen thei tu zumnak a si ti theihthei nak an nei lo men thei. Khrih cu an co taktak men thei nan cui an co mi in an par ah hna a tuannak cu an thei ciang lo men thei. Asinan, cuti a si laiah mi hrekahat cun hitin an sim," Pathian nang cu kan Pathian na si " an ti, asinan Pathian in an hnen ah " Nannih cu ka minung nan si lo " a ti. Hivek milai zumtu ti aw pawl hin ' Pathian fa ka si' ti thei nak an nei lo. Cun, a dang mi hrekkhat pawl lala cu Pathian in ' hi pawl hi ka minung an si' Tiah a timi an um, asinan an mah cun Pathian cu " Kan pathian " tiah a koi ngam lo tu an um; hivek milai pawl hin an mah le an mah cu an thei aw lo nan ' Pathian fa kan si " ti thei nak an nei. Khrih cu an ngah zo ih Khrih ahcun an himnak a si: asinan theihnak le cianfelnak an co hrih lo ruangah an buainak a si. Pa cun naute suakthla pek a fa te cu puan in a tuam ih a lawm rero lai ah a fate cun zo ih fa ka si ti thei awknak a nei lo. ( The method of Grace, By John Flavel. Baker House,1977).

 

25).                  ' Hitin phuan a si, zumnak ih ck lo pawl hin zumnak cak neitu pawl vek in Zesu Khrih sungah Pathian thawn rualremnak an eni ih daihnak an nei a si, asinan a lang in an nunnak ah hnangamnak le daihnak in a luahkhat lo men thei'.

                        ' Zumnak cak lo bik khal hin, zumnak cak vek thotho in, vanram ah mi a hruai thleng thei thotho a si. Ziangruangah tile a siat thei lo i mi zangfahnak cu an sungah a um ih cucu a hlo thei lo mi a si; asinan zumnak cak lo zet nei tucun zumnak cak ze5 pa vek in a lamzin hmuahhmuah in tipi kap ah an ra thleng thluh ko ding nan tipi thuanthum nathrik kai ih natnak a tuar tu pawl cu midang vek in an khual tlawnnak ah an nuam aw lo ding'.( William Gurnall, Suffolk,1680. Banner of Truth Trust,1979).

 

26).                  ' Pa in Fapa hnen ah a pek mi lak ah an tel le tel lo na theih hrih lo khal len na riah se hlah seh. Cucu nangmah in na hmu thei lo tla a si men thei. Mi pampi Pa in Fapa hnen ah a pek mi pawl hin mah le mah theih awk nak an nei lohli lo theu. Hitin ih sim hi a tihnung lo tin ka theil a netabik ah a eng bik an hnen ah langter a si hlan lo le a netabik ah eng bik an hnen ah langter a si hlan lo le a netabik thu an hnen ah phuan a si hlan lo thimnak, rinhlelhnak le tihnak thawn a nung mo, Pa in Fapa hnen ah a pek zo mi mi tampi an um a si.

                        ' Curuangah nan lak ah mi pakhatkhat in Pathian ih hrilmi a si le si lo theihfiangnak a nei lo ih rinhlelhnak a neih khal a si le beidawng hlah seh: hril mi a sinak cu a thei lo tla a si thei ' ( Robert Traill,London,1690,works, Banner of Truth Trust,1979 ).

 

27).                  ' Cianfelnak hi zumnak ih sinak hrangah a tul tengteng mi a si lo. Cianfelnak cu a cakmi zumnak ih rahsuahmi a si. Asinan zumnak caklo, zumnak mal, zumnak antam citia ti pawl tla kan hmuh mi a um. Khrih ah zumnak nung pawl hi an dinhmun sang le niam tiin theih an si. Asinan a niam bik le a sang bik dinhmun khal ah a phun bang aw mi an si ' ( Rev.John newton, London, 1767 ).

 

28).                  ' Zumnak cak lo pawl hin an mah le an mah an hnawn awknak ding thu a um lo. Grep hnge fate khal hin Grape hnge tumpi vek in Grape hrampi ihsin nunnak neitu a si vek in, zumnak cak lo pawl khal hin zumnak cak vek thotho in Khrih ah pehzawmnak a nei thotho. Curuangah zumnak cako pawl khal hin lungawi thu tampi sim ding an nei a si; cun zangfahnak ah an thansoh tikah an rak cizo mi khal kha zohniam ding an si lo' ( Rev. Henry Venn,1784 ).

 

29).                  ' Kan zumnak hrangah a lotheihlo ih thil tul mi cu cianfelnak a si lo. Himi ih a tumtahmi cu Pathian lungawinak tuah ding le zumtui nunah hnangam daihnak neihter ding a si. Asinan cui kan zumnak ih kan cianfelnak ruangah kan rin awknak cu zumnak kan simi a si lo ih zumnak sungah a tel tengteng dingmi khal a si fawn lo, cui ciannak cu zumnak thawn a dang aw mi a si'.

                        ' Cianfelnak cu zumnak dinhmun sang thlen hnu ah a cang mi thil a si. Asinan mihrekkhat cu zangfahnak malte lawng a co tu an um ih, cui zangfahnak an co mi hman cu a hman dan thiam lemlo an um. Cuvek dinhmun ih zumtui nun dal tu hmuh suak tikah thlaphannak a um thei ( Rev.Thomas Robinson, 1795).

 

30).                  Rundamnak le rundamnak ih lungawinak hi a kumkhua ih a umtlang ringring mi an si lo; nitin nuntudan ih hmuhtonmi ah a neta hin a hmaisa hi a tel pi ringring lo theu a si.

                        ' Dam lo pakhat hin a natnak ihsin damnak lam a pan rero lai ah a sunglam natnak cu dam zo hman seh la rinhlelhnak thawn a um ringring lai thei. Natnak le cahlonak hin a thla a tem ter men thei. Nauhak te pakhat cu lal insang roco tu ding sisiin, a cikuang le apai hrin hman chui thei lo in, a mai dinhmun hman thei aw lo in a um thei; cuticun a covo pawl kha a hlut le ropitzia pawl thei lo in um hman sehla a roco mi pawl ih man pawl cu a ti nep cuang lo ih a covo cu a ti niam cuang lo a si.

                        ' Bulpak ih cianfelnak hi zumnak thu thawn pehpar in a lotheihlo ih tul mi thil a si lo . Zumnak le cianfelnak hi bang awk tul tengteng mi thil khal an si lo. Zumtu pakhat cio nun ah an mah le an thinlung, an dinhmun le covo ih zir in an thlen nak a bang aw lo; asinan mi tampi cu diknak thu ahhin thiamlonak an nei cio ih thuthiang thawn peh aw in an mah le an mah thu an then awk tikah an lungawi tawk in Pathian hmai ah ziangvek dinhmun in thiamcoter mi an si ti thei thiam lo tu mi tampi an um' ( Rev. Thomas Biddulp, Bristol.1890).